به تعریفی دیگر، فرسایش خاک عبارت است از حذف حاصلخیزترین لایه رویی خاک از طریق آب، باد و کشاورزی بیش از حد. فرسایش خاک نتیجه استفاده ناپایدار از زمین و سایر اختلالات مانند آتش سوزی، استخراج معادن یا مصارف کشاورزی فشرده است.
از دست دادن خاک ممکن است اثرات جدی بر کمیت و کیفیت خدمات اکوسیستم خاک داشته باشد که پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جدی در پی دارد. نیمی از خاک سطحی کره زمین در ۱۵۰ سال گذشته از بین رفته است. علاوه بر فرسایش، کیفیت خاک تحت تأثیر سایر جنبه‌های کشاورزی قرار می‌گیرد. این اثرات شامل تراکم، از دست دادن ساختار خاک، تخریب مواد مغذی و شور شدن خاک است که مسائلی بسیار واقعی و جدی هستند.
بنابراین حفظ خاک از اهمیت بسیاری برخوردار است اما متاسفانه این مهم نيز همچون بسیاری از ضرورت‌ها مغفول مانده و آمارهای بسیار نگران‌کننده ای از آن به گوش می‌رسد.
بهمن یارقلی، کارشناس محیط زیست در همين رابطه می‌گوید: «ایران با یک درصد وسعت جهان به تنهایی ۷.۷ درصد فرسایش خاک جهان را به خود اختصاص داده است. خسارت سالانه از محل فرسایش خاک بالغ بر ۱۰ میلیارد دلار برآورد شده است.»
کامبیز بازرگان، رییس انجمن علوم خاک ایران نیز در گفت‌وگو با خبرآنلاین گفت: کشور ما حدود ۱۶۵ میلیون هکتار خاک شامل خاک‌های جنگلی، مرتعی، بیابانی و کشاورزی دارد. بخش کشاورزی آن حدود ۱۸.۵ میلیون هکتار است که تقریباً ۱۱ درصد مساحت کشور را شامل میشود و نشان‌دهنده این است که کشور ما ظرفیت افزایش سطح زیر کشت ندارد. این محدودیت به دلیل شرایط اقلیمی و منابع آب محدود است. داده‌های داخلی و بین‌المللی نشان می‌دهد که ایران ظرفیت افزایش سطح کشت را ندارد.
او ادامه داد: میانگین جهانی خاک حاصلخیز به ازای هر نفر دو دهم هکتار است، ولی ما با ۱۸ صدم هکتار برای هر نفر جزو کشورهایی هستیم که از میانگین جهانی پایین‌تر است. با این حال در ایران توجهی به این مسئله نمی‌شود. نتیجه این بی‌توجهی از بین رفتن خاک است.
بر اساس گزارش رسمی سازمان امور اراضی، در فاصله نزدیک به ۳۰ سال تا سال ۱۴۰۰، ساعتی ۰.۳ هکتار از اراضی کشاورزی تغییر کاربری پیدا کرده است. اما برآورد ما در انجمن علوم خاک ایران چهار برابر این مقدار است. درواقع ساعتی ۱.۲ هکتار از اراضی در چرخه کشاورزی تغییر کاربری پیدا می‌کند؛ چرا که برخی بخش‌ها به صورت مجاز تغییر کاربری پیدا کرده است.
کارشناسان قانون جهش تولید مسکن را نيز از عوامل فرسایش خاک در ايران میدانند و معتقدند در ماده ۹ قانون جهش مسکن گفته شده سازمان منابع طبیعی باید زمین‌هایی را برای توسعه مسکن تأمین کند. در تبصره آن نیز آمده که اراضی حاصلخیز درجه ۱ و ۲ مستثنی هستند. در حالی که تنها یک و نیم درصد از این ۱۸ و نیم میلیون هکتار، اراضی درجه یک، و حدود سه و نیم درصد هم اراضی درجه دو هستند. بخش اعظم این ۱۸ و نیم میلیون هکتار که غذای کشور را تأمین می‌کند، اراضی درجه ۳، ۴ و ۵ هستند. با این حال در این قانون مجاز شمرده شده که این اراضی برای ساخت مسکن تغییر کاربری پیدا کند.
به گزارش جمله شهریور ماه امسال هم معاون آب و خاک وزارت جهادکشاورزی با بیان اینکه میانگین فرسایش خاک در کشور حدود ۱۶.۵ تن در هکتار تخمین زده شده است گفت: فرسایش خاک در ایران تقریباً معادل ۲ تا ۲/۵ برابر آسیا و ۵ تا ۶ برابر میانگین جهانی است.
معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی درباره اجرایی نشدن طرح‌هایی در قالب آبخیزداری و آبخوان‌داری اظهار کرد: سال گذشته همراه با بارشی شدید سیلابی رخ داد و همکاران منابع طبیعی در استان، در بالادست دشتیاری یک دایک ۱۱ کیلومتری احداث کرده بودند که اگر آن دایک احداث نشده بود در سنوات قبل، فاجعه فوق‌العاده خطرناک‌تر از وضع موجود می‌شد و این دایک خیلی به داد ما رسید.
او ادامه داد: چند طرح در سازمان منابع طبیعی داریم که همین احداث دایک از جمله آنها و پخش سیلاب‌ها است. در حوزه اراضی کشاورزی بندسارهایی احداث میشود که الان هم در حوزه معاونت ما اجرا میشود و همچنین ایجاد هوتک‌ها نیز از اهمیت بالایی برخوردارند، هوتک‌ها همین آب بندهایی هستند که در شمال اجرا میشود و در جنوب اصطلاحا به آنها هوتک گفته و بندسارها اجرا میشود. در برنامه هفتم توسعه نیز به این موارد اشاره شده و پروژه‌های خوبی تعریف شده است تا بتوانیم خساراتی را که به اراضی وارد میشود را کنترل کنیم.
تاسف‌بار اینکه اخطار درباره فرسایش خاک مسئله تازه‌ای نيست و در سال ۱۴۰۰ نيز مدیر کل وقت دفتر حفاظت خا ک و آبخیزداری سازمان منابع طبیعی گفت: فرسایش خاک در ایران تقریباً معادل ۲ تا ۲.۵ برابر آسیا و ۵ تا ۶ برابر میانگین جهانی است.
نیازی معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی گفت: با اجرای عملیات آبخیزداری می‌توان تا ۵۰ درصد از فرسایش خاک در کشور جلوگیری کرد.
وی گفت: از ۱۶٫۵ تن فرسایش خاک در کشور حدود ۱۰ تا ۱۱ تن مربوط به فرسایش آبی است که با اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌توان آن را تا ۵۰ درصد کاهش داد.
به گفته وی، ۷۰۰ سال زمان می‌برد تا یک سانتی متر خاک تولید شود، عنصری که بستر ۱۲۵ میلیون تن محصول کشاورزی است و تامین کننده امنیت غذایی کشور،، اما همین عنصر حیاتی، تحت تاثیر عواملی همچون تخریب پوشش گیاهی و فعالیت‌های صنعتی حدود ۷۰ سال است که روند فرسایشی آن اوج گرفته و به ۱۶٫۵ تن در هکتار رسیده است.
به گزارش جمله فرسایش، حاصلخیزی خاک را کاهش می‌دهد که می‌تواند بر عملکرد محصول تأثیر منفی بگذارد. تبدیل خاک‌های طبیعی به بسترهای کشاورزی اغلب نمی‌تواند خاک را حفظ کند و بسیاری از گیاهان زراعی مانند قهوه، پنبه، نخل روغنی، سویا و گندم در واقع ممکن است فرسایش خاک را افزایش دهند. اثرات فرسایشِ خاک فراتر از از دست دادن زمین‌های حاصلخیز است و منجر به افزایش آلودگی و رسوب در نهرها و رودخانه‌ها شده است، این رسوبات آبراه‌ها را مسدود کرده و باعث کاهش ماهی‌ها و گونه‌های دیگر شده است. زمین‌های با خاک تخریب شده نیز اغلب کمتر قادر به نگه داشتن آب هستند، که می‌تواند سیل را بدتر کند.
