مائده مطهری زاده حتی اگر به چشم خود ندیده باشید حتما بارها در ویدئوکلیپ‌ها و عکس‌‌های مختلف در اینترنت و شبکه‌های مجازی صحنه‌هایی وحشتناک از فرونشست زمین را دیده‌اید. انگار زمین دهان باز کرده باشد و بخواهد هرآنچه هست را در خود ببلعد. عمق برخی از این فرونشست‌ها گاه تا چندصد متر در دل زمین […]
مائده مطهری زاده
حتی اگر به چشم خود ندیده باشید حتما بارها در ویدئوکلیپ‌ها و عکس‌‌های مختلف در اینترنت و شبکه‌های مجازی صحنه‌هایی وحشتناک از فرونشست زمین را دیده‌اید. انگار زمین دهان باز کرده باشد و بخواهد هرآنچه هست را در خود ببلعد.
عمق برخی از این فرونشست‌ها گاه تا چندصد متر در دل زمین و به شعاع چند کیلومتر نیز رسیده و متاسفانه در سال‌های اخیر در بسیاری از نقاط کویری ایران نیز اتفاق افتاده است، تا جایی که طبق بررسی‌ها، آمارها و نمودارهای جهانی، کشور ما اکنون بالاترین رتبه فرونشست را در بین کشورهای جهان به خود اختصاص داده است. برای پدیده فرونشست علل و عوامل متعددی ذکر شده است اما در بین همه عوامل موثر در ایجاد فرونشست، به نظر می‌رسد که برداشت بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی‌های مهندسی رسوبات، عوامل اصلی ایجاد فرونشست در بیشتر دشت‌های ایران هستند. مناطقی که هم اکنون در شرایط بحرانی ایجاد فروچاله‌ها و فرونشست‌ها قرار دارند شامل دشت کبودرآهنگ همدان، ورامین، نظرآباد، دشت تهران، دشت مشهد و نیشابور، دشت‌های استان کرمان، اصفهان و قزوین می‌باشند. زمین‌شناسان بر این باورند که پدیده فرونشست که هم اکنون در ۲۰۰ دشت کشور مشهود است خطرش بیش از زلزله است زیرا وقتی در شهری زمین لرزه رخ دهد بعد از چند سال بالاخره بازسازی می‌شود اما شهری که در اثر فرونشست از بین برود و آبخوانش تخلیه شود دیگر با هیچ انرژی و سرمایه گذاری بازسازی نمی‌شود.
استان فارس مقامِ اولِ فرونشست در جهان
مدیر شرکت آبفای استان فارس اعتقاد دارد که به دلیل برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، فارس نه تنها در ایران بلکه در جهان بیشترین میزان فرونشست را دارد. محمدعلی قلندری با بیان اینکه فرونشست زمین بخشی از آبخوان‌ها را در فارس و کشور از بین برده است، ادامه داد: امروز عمق چاه آب شرب در فارس رکورد زده به طوری که عمق چاه آب در جهرم به ۵۵۰ متر هم رسیده است؛ البته در چاه‌های تحت مدیریت آبفای استان فارس، عمق چاه حداکثر ۵۱۰ متر است!
تهران رکورددار!
به گفته سازمان زمین‌شناسی، فرونشست زمین به بیخ گوش تهران رسیده است. محسن طباطبایی مزدآبادی، دبیرکل اقتصاد شهری ایران، با اشاره به اینکه در تهران روزانه ۱ میلی‌متر فرونشست زمین اتفاق می‌افتد، تاکید کرد این میزان نشست در هیج جای جهان تاکنون گزارش نشده است و تهران رکورددار فرونشست زمین در دنیا به‌شمار می‌آید. طباطبایی، استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی را از مهمترین دلایل فرو نشست زمین در ایران دانست و گفت: «به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی تهران، بستر جغرافیایی این شهر روزانه یک میلی‌متر، یعنی ۳۶ سانتیمتر در سال فرو می‌نشیند.»
۴۵ درصد فرونشست‌های استان قزوین در دشت قزوین
مدیرکل مدیریت بحران استان قزوین قدرت‌الله مهدی‌خانی نیز درباره وضعیت فرونشست زمین در استان می‌گوید: در حال حاضر پنج شهرستان استان قزوین با فرونشست زمین درگیر هستند و ۴۵ درصد از فرونشست‌های مجموع استان نیز در دشت قزوین رخ داده است. مدیرکل مدیریت بحران استانداری قزوین ادامه داد: طبق آخرین مطالعات زمین شناسی میزان فرونشست در دشت قزوین سه تا ۱۷ سانتیمتر محاسبه شده که باتوجه به عواقب جبران ناپذیر در زمینه‌های مختلف به عنوان پدیده خاموش باید جدی گرفته شود.
فعال شدن گسل‌های کرمان
نماینده مردم کرمان و راور در مجلس شورای اسلامی نیز فرونشست زمین در کرمان را جدی دانست و بیان کرد: برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی علت اصلی فرونشست زمین در کرمان است. باتوجه به فرونشست‌ها بدانید که کرمان در خطر جدی است و ممکن است زیرساخت‌های کرمان به خطر بیفتد.
وی فعال شدن گسل‌های کرمان را یکی دیگر از پیامدهای برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی برشمرد و در ادامه به مبحث کشاورزی پرداخت و عنوان کرد: جهاد کشاورزی باید به طور جدی به موضوع تغییر الگوی کشت ورود پیدا کند و کشاورزان را با گفتمان در این راستا ترغیب کرد زیرا چاره‌ای جز این نداریم.
ممنوعیت کشاورزی در دشت کبودرآهنگ در حد پیشنهاد!
دشت کبودرآهنگ در استان همدان نیز در شمول دشت‌های ممنوعه و بحرانی است و دلیل آن استفاده بیش‌ازحد از آب‌های زیرزمینی منطقه عنوان می‌شود.
وضعیت پیش‌آمده در ایجاد فروچاله‌ای به عمق ۶۰ متر در دشت کبودرآهنگ همدان نشان‌دهنده این است که تا عمق ۶۰ متری زمین هیچ‌گونه رطوبتی در خاک دشت وجود نداشته است. منصور ستوده مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای همدان در این باره گفت: طی این ۲۹ سال آماربرداری متأسفانه دشت کبودرآهنگ به میزان ۴۲ متر افت سطح آب داشته است که بیشترین افت را در بین دیگر دشت‌های استان شامل می‌شود. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای همدان اظهار داشت: از سال ۷۱ پیشنهاد ممنوعیت کشاورزی در دشت کبودرآهنگ را داده بودیم که طبق قانون توزیع عادلانه آب مصوب شده اما متأسفانه همچنان بیشترین مصرف این دشت مربوط به بخش کشاورزی است.
وضعیت بحرانی فرونشست در مشهد
معاون اجرایی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی شمال شرق کشور نیز در خصوص وضعیت فرونشست زمین در مشهد اظهار کرد: طبق مطالعات انجام شده از ۲ هزار و ۷۱۸ کیلومتر مربع مساحت دشت مشهد حدود ۱۰۰ کیلومتر مربع در محدوده فرونشست قرار دارد و دشت بردسکن از نظر وجود عوارض سطحی شامل درز و شکاف‌های ایجاد شده در مناطق مسکونی و دشت نیشابور از نظر نرخ بالای فرونشست زمین در بین پنج دشت بحرانی استان در بحرانی‌ترین حالت قرار دارند.
صدای خردشدنِ اصفهان از زنگ به ناقوس بدل شد!
در آخرین بررسی جمله به پدیده فرونشست زمین در استان اصفهان می‌پردازیم. استانی که محمد درویش کویرشناس برجسته کشور، سه روز پیش در کانال تلگرامی خود با تیتر «صدای خردشدنِ اصفهان از زنگ به ناقوس بدل شد!» در مورد آن اینطور نوشت که: اهم آنچه در ملاقاتم با سه مدیر ارشد سازمان زمین‌شناسی طرح شد، به این شرح است: «ابتدا اینکه چند درصد از طرح‌ها و لوایحی که در مجلس شورای اسلامی در حال بررسی و تصویب است به این موضوع مهم اختصاص دارد؟
دوم آنکه در طول دو دهه اخیر چیزی حدود یکصدمیلیارد متر مکعب بیشتر از آنچه وارد سفره‌های آب زیرزمینی شده، از آن استخراج گشته است. چهار استان به شدت بحرانی کشور از این منظر که بالاترین بیلان منفی را دارند، عبارتند از فارس، اصفهان، خراسان رضوی و تهران.
سوم آنکه به نظر می‌رسد میزان اضافه برداشت از آبخوان‌های استان اصفهان حدود ده الی پانزده میلیارد مترمکعب است. این به معنی آن است که اگر حتی یک قطره از آب زاینده‌رود برای هیچ نوع مصرفی برداشت نشود – که محال است – بین پانزده تا بیست سال زمان می‌برد تا دیار زنده‌رود برخوردار از ویژگی زاینده‌رود بتواند کسری بیلان را جبران کند. این در حالی است که مسوولین آب استان حتی نتوانسته‌اند حقابه گاوخونی به میزان یکصد و هفتاد تا دویست میلیون متر مکعب در سال را تامین کنند.
چهارم آنکه وضعیت تاب‌آوری اصفهان چون شیراز، تهران و مشهد از مرزهای فاجعه گذر کرده و اینک گوهرهای بی‌بدیل دیار نصف جهان، یعنی میدان نقش‌جهان، چهل‌ستون، سی و سه‌پل، منارجنبان، پل خواجو و … در آستانه فروپاشی قرار دارند. اگر در تخت‌جمشید و نقش‌رستم برای پرکردن شکاف‌ها و مخفی‌نگه داشتن آنها از چشم گردشگران با کامیون خاک گودال‌ها و شکاف‌ها را پیوسته محو می‌کنند، در اصفهان حتی آن کار را هم انجام نمی‌دهند، به نحوی که شکافی که اینک در پارک ملی کلاه‌قاضی آشکار است، دربرابر عظمت بحران در اصفهان چیزی شبیه به شوخی است.
کوتاه سخن آنکه برای مهار بحران باید به سرعت هر نوع ساخت و ساز و مجوز حفر چاه و استقرار صنایع آب‌بر در کل استان اصفهان برای یک دوره ده‌ساله ممنوع شده، هیچ مهاجری اجازه ورود به استان را نیابد. طرح تعادل‌بخشی سفره‌های آب‌زیرزمینی باید در دستور کار قرار گرفته و چیدمان توسعه برمبنای شرایط جدید و کاهش وابستگی به آب، از نو بازمهندسی و تعریف شود. رفتن به سمت حمایت از مجموعه‌هایی چون شهرک سلامت اصفهان و تقویت توریسم پزشکی، استحصال انرژی خورشیدی و بادی و تقویت صنایع‌های‌تک و تعطیلی مراکز صنعتی تولید گوشت قرمز و نیز کمک به تاب‌آوری دوباره کرکس‌کوه با مهار معدن‌کاوی از دیگر راهکارهاست.»
پرسشی بدون پاسخ!
با همه این تفاسیر به نظر می‌رسد وضعیت فرونشست در ایران مدتهای مدیدی است که از مرحله بحرانی گذر کرده است اما اینکه چرا هیچ صدایی از کسی برخاسته نیست و چرا چنین معضل مهم و حیاتی از لیست اولویت‌های کشور خارج است پرسشی‌ست که باید مسوولان ذیربط و نمایندگان محترم مجلس به آن پاسخ گویند.
