جواد نقوی کارشناس ارشد حقوق خصوصی و وکیل پایه یک دادگستری با بیش از ۱۸ سال سابقه ی مدیریت درحوزه پولی وبانکی ë سلیمان‌بیگی هستم، سوالم این بود که اشکالاتی در مسئله بازار متشکل ارزی وجود دارد، انتقاد بسیاری از سمت کارشناسان و صرّافان به آن وارد شد، خواهش کردم شما به‌عنوان کارشناس، در این […]
جواد نقوی
کارشناس ارشد حقوق خصوصی و وکیل پایه یک دادگستری
با بیش از ۱۸ سال سابقه ی مدیریت درحوزه پولی وبانکی
ë سلیمان‌بیگی هستم، سوالم این بود که اشکالاتی در مسئله بازار متشکل ارزی وجود دارد، انتقاد بسیاری از سمت کارشناسان و صرّافان به آن وارد شد، خواهش کردم شما به‌عنوان کارشناس، در این بحث اگر نظری دارید بفرمایید! همچنین نقاط ابهامی در آیین‌نامه آن وجود داره که صرفان معتقدند آنان را با مشکل مواجه خواهد کرد. ممنون خواهم شد اگر به این مسائل هم اشاره کنید!
سلام سرکار خانم سلیمان بیگی در پاسخ به سوال شما لازم است مقدمه ای را بیان کنم اولا کشور ما سالهاست درشرایط تحریم های ظالمانه قرارداشته و دارد بنابراین بر کسی پوشیده نیست که صرافان کشور درزمان تحریم نقش آفرینی کردند و بجای بانکها نقش اصلی واسطه وانتقال و جابجایی پول را انجام دادند با این حال این درحالی بود که جهش های ناگهانی ارز دردوره های مختلف درکشور موجب شود تصمیمات در حوزه ارز نیز متغیر باشد بطوری که در سالهای ۹۱و۹۲ نرخ ارز دستوری بود با این تفاسیر ضریب ریسک جابجایی پول نیز بیشتر شد تا اینکه درسال ۹۲ بانک مرکزی مجوز فعالیت صرافان را منوط به افزایش سرمایه دانست که البته با مقاومت اکثر صرافان نیز روبروبود چرا که نرخ ها دستوری بوده وصرافان هیچ زمینه ای را برای ایجاد رقابت نداشتند وچه بسا که خیلی از صرافی ها نیز تعطیل ونیمه تعطیل شد .
نا گفته نماند زمانی که نقش انتقال ارز بنابردلایل تحریم به صرافان داده شد حجم مبادلات نیز از لحاظ عدد ورقم درهرمرحله افزایش پیداکرد وحتی صرافان کشورهای پذیرنده مانند امارات نیز مجبور شدند بنابر سیاست بانک مرکزی امارات نسبت به افزایش سرمایه اقدام نمایند وخیلی از صرافی های این کشور (امارات)نیز با نارضایتی مواجه شدند وتوان افزایش سرمایه رانداشتند
به نظر من تصمیم بانک مرکزی درست بود چون زمینه فساد درآن زیاد بود وعدم توان سنجی مناسب برخی صرافان موجبات سوءاستفاده را دراین حوزه فراهم می نمود که چه بسا امروزه برخی از صرافان درگیر پرونده های پولشویی وجرائم مرتبط با آن می باشند .
درخصوص آیین نامه بازار متشکل ارزی باید عرض کنم که هرچند درمرحله ی آزمایشی قراردارد اما همان‌گونه که شما فرمودید سوالات و ابهامات بسیاری از سوی صرافان در خصوص ویژگی‌های بازار، نحوه فعالیت در آن و چگونگی شکل‌گیری مطرح می‌شد از جمله نقش فرابورس در بازار، میزان کارمزد معاملات، میزان حق عضویت در بازار، نحوه انتخاب سهامداران بازار، دوره زمانی پرداخت حق اشتراک، ناعادلانه بودن تساوی حق اشتراک برای صرافی‌های کوچک و بزرگ، نامشخص بودن تکلیف ارز خریداری شدن در صورتی که بعد از ۱۰ روز به فروش نرسد، نامشخص بودن بازار ساز اصلی این بازار، نقش بانک مرکزی در بازار سازی که دراین خصوص جلسه مشترک هیأت مدیره بازار و تعداد زیادی از صرافان عضو کانون تشکیل ودرخصوص این ابهامات به تفصیل بحث وبررسی شد
به نظر اینجانب درشرایطی که کشورما قراردارد هیجانات و نابسامانی‌هایی که در بازار ارز به وجود آمد باعث شد بانک مرکزی به فکر ساماندهی و تشکیل بازاری بیفتد که در آن نرخ واقعی خرید و فروش صرافان معین شود. بازار متشکل ارزی بین صرافان و خریداران قرار می‌گیرد، معاملات واقعی هستند و هیجانات کاذب نمی‌تواند در نرخ‌ها تأثیرگذار شود و در نتیجه قیمت‌ها به ثبات می‌رسد ضمن اینکه ایده راه اندازی این بازار برگرفته از تجربه جهانی است. تجربه جهانی نشان داده که براساس نیازهای بازار، بازیگران مداخله کرده و نیازهای ارزی را پوشش می‌دهند
بازار متشكل ارزی چند اثر مهم در حوزه اقتصادی خواهد داشت، اولین اثر آن این است كه دغدغه ناشی از عدم بازگشت منابع ارزی از صادرات غیرنفتی تا حد زیادی برطرف خواهد شد. موضوع مربوط به بازگشت منابع ارزی به دلیل عدم تعیین نرخ مشخص برای تسویه، مزیتی برای صادركنندگان ایجاد نمی کرد و به دلیل تفاوت نرخ سامانه نیما و نرخ بازار سنا صادر كنندگان علاقه ای به بازگشت ارز حاصل از صادرات نداشتند.
لازم میدانم در ادامه عرایضم به برخی از موضوعات این بازار و ابهامات و چگونگی اجرا اشاراتی داشته باشم
۱- هدف از استفاده از بازار متشکل ارزی، کاهش دخالت بانک مرکزی یا نرخ دستوری است . بانک مرکزی در بازار متشکل ارزی فعالیت ها را رصد می کند و در صورت لزوم برای ایجاد تعادل در بازار دخالت خواهد کرد. نظارت بانک مرکزی بر این بازار به صورت سیستماتیک و غیر مستقیم خواهد بود.
۲- بازیگران اصلی بازار متشکل ارزی، صرافی‌های مجاز، بانکها و صرافی‌های بانکها هستند؛ بازار متشکل ارزی، یک شرکت خصوصی است که نهادهای خصوصی سهامدار آن به شمار می روند. بانک مرکزی با وجود اینکه در آن سهامدار نیست، اما بر آن نظارت می کند.
سهامداران اصلی بازار متشکل، شامل کانون صرافان، کانون بانک های دولتی، کانون بانک های خصوصی و فرابورس هستند.
۳- سقف معاملات به صورت خرید و فروش بسته های حدود ۱۰۰ هزار تایی هر نوع ارزی (لات) انجام می شود. در ابتدا سقف معاملات محدود خواهد بود اما به تدریج با تثبیت جایگاه این بازار، انتظار می رود سقف معاملات افزایش یابد.
۴- تمام بازیگران موظف به معرفی حساب ارزی به بانک مرکزی هستند.
۵- خرده فروشی ارز در بازار متشکل، جایی ندارد.
۶- افراد حقیقی نمی توانند در بازار متشکل ارزی خرید و فروش کنند، این افراد برای تامین نیاز ارزی خود باید مانند گذشته به صرافی ها مراجعه کنند.تنها بانک ها و صرافی های مجاز قادر به اخذ کد و خرید و فروش در این بازار هستند.
۷- قرار است در بازار متشکل ارزی برای معاملات اسکناس و نقد انجام شود بر این اساس صادرکنندگان و دارندگان ارز می توانند از طریق صرافی ها برای فروش، نرخ مورد نظر خود را در سامانه بازار متشکل به ثبت برسانند
۸- صرافی‌هایی که در این بازار خرید و فروش عمده را انجام می‌دهند باید یک درصد بالاتر از نرخ بازار متشکل، نیازهای خُرد ارزی را براساس فهرست مصارف ۲۴ گانه پوشش دهند.
۹- همزمان با آغاز به کار بازار متشکل ارزی، نرخ ارز براساس عرضه و تقاضا تعیین خواهد شد و در پایان هر روز نیز براساس میانگین قیمت ارز در همان روز، نرخ پایه ارز برای روز بعد تعیین میشود.
۱۰- بناست نرخ‌های معاملاتی در این بازار آنلاین برای اطلاع مردم نمایش داده شود.
۱۱- پیش از ایده شکل‌گیری و راه اندازی بازار متشکل ارزی، نگاه تمام بازاری‌ها به دبی و سلیمانیه بود ولی با راه اندازی این بازار، بانک مرکزی بنا دارد که نقش این بازارها را در تعیین نرخ ارز به حداقل ممکن برساند.
۱۲- مدافعان شکل‌گیری بازار متشکل ارزی می‌گویند که این بازار برای حذف هیچ بازاری ایجاد نخواهد شد بلکه برای کشف نرخ و تضمین امنیت معاملات، اعمال نظارت بانک مرکزی و رعایت قانون در عرصه بازیگران تشکیل خواهد شد.
۱۳- زمان معاملات این بازار از ساعت ۱۰ صبح هر روز آغاز شده تا پایان ساعت کاری بانک ها ادامه می یابد. تلاش شده است که در پایان ساعت معاملات، کار تسویه انجام شود و بدین ترتیب تسویه معاملات به روز آینده موکول نخواهد شد.
۱۴- سامانه «نیما» تنها در حوزه حواله ارزی فعالیت می‌کند. حواله ارزی عبارت است از نوعی دستور پرداخت که به موجب آن، یک بانک یا مؤسسه مالی به تقاضای مشتری یا دارنده یک حساب بانکی، به یکی از از بانک‌های کارگزار خود در خارج از کشور، حواله‌ای را صادر می‌کند و از آن موسسه می‌خواهد مبلغ حواله را به ذی‌نفع آن، پرداخت کند. حواله‌های ارزی به دو گروه حواله‌های صادره و وارده تقسیم می‌شوند. امروزه حواله‌های ارزی از طریق شبکه جهانی سوئیفت انجام میشود. جهت ارسال ارز از طریق یک بانک به حساب فرد یا شرکت در بانک مقصد از حواله ارزی استفاده می شود. البته شاید در آینده در صورت تثبیت جایگاه بازار متشکل ارزی، معاملات حواله های ارزی نیز در آن آغاز شود.
۱۵- امنیت معاملات بازار متشکل: صرافی‌هایی که قصد حضور در بازار متشکل ارزی را داشته باشند باید یک حساب ریالی و یک حساب ارزی با ارائه یک وکالت کامل در اختیار بانک مرکزی قرار دهند تا ضمانت معاملات باشد.هر مقدار اسکناس ارز که از سوی یک صرافی برای فروش در این بازار سفارش و معرفی شود بلافاصله مبلغ ریالی معادل حدودی نرخ آن روز بازار از حساب ارزی مسدود میشود و در مقابل اگر یک صرافی نیز تقاضای خرید همان میزان اسکناس یا حتی بیشتر یا کمتر را داشته باشد، معادل ریالی آن از حساب صرافی دوم مسدود شده و در واقع ضمانتی برای خرید و فروش و نیز نقل و انتقال مالی میان این خریدار و فروشنده تضمین میشود همه صرافی هایی که قصد ورود به بازار متشکل ارزی را دارند باید با مدیریت این بازار، قراردادی را امضا کرده و اسناد مورد نیاز را ارایه کنند.
۱۶- چگونگی مداخله بازار ساز در بازار متشکل: بر اساس نیاز بازار، بازیگران اصلی دخالت می کنند و درخواست های خرید و فروش را ثبت کرده و تلاش می کنند نیازهای اصلی ارزی را پوشش دهند تا بدین ترتیب بازار به تعادل برسد.
نگرانی برای کمبود اسکناس عرضه شده در این بازار وجود ندارد، زیرا پس از آزاد شدن ورود ارز به کشور، عرضه اسکناس در کشور افزایش یافته بطوری که گاهی صرافی ها از خرید همه اسکناس های عرضه شده باز می مانند.اگر عرضه ارز بیش از تقاضا و نیاز بازار باشد، بانک ها وارد شده و آن را جمع آوری می کنند.
۱۷- به حاشیه راندن معاملات کف خیابان : معاملات اسکناس دلار و سایر ارزها در بازار کف خیابان که خیابان منوچهری جلوه آشکار آن به شمار می رود نمی تواند رقیب معاملات اسکناس بازار متشکل باشد.حدود ۲ درصد معاملات ارز به صورت دستی در خیابان منوچهری و کف خیابان انجام می شود که به نظر می رسد درصورت کارایی واثر بخشی این بازار معاملات کف خیابان به تدریج به حاشیه رانده شود.
به برخی ازابهامات با توضیحاتی که فوقا اشاره شدپاسخ دادم اماباز هم ابهاماتی دراین خصوص وجوددارد وبه نظر می رسد بانک مرکزی به فراخور آن باید سطح توقعات وانتظارات صرافان را پاسخ دهداز جمله موارد:
اول: بوروکراسی بانکی
از جمله شاخصه‌های کلیدی بازار متشکل ارزی که مسئولان بر آن تاکید دارند، اسکناس محور بودن آن است. تاکید بر این نکته که قرار نیست حواله یا ارز فردایی در این بازار جایی داشته باشد و همه مبادلات به صورت فیزیکی و با اسکناس صورت خواهد گرفت. شیوه کار نیز به این صورت است که بانکها اسکناس ارز را از صرافی‌ها دریافت می‌کنند و با تایید صرافی، آن را به مشتریان صرافی‌ها می‌دهند.
پر واضح است که اجرای این مکانیزم نیازمند افتتاح حساب ارزی برای هر صرافی در بانک است و از آن مهم تر، ضرورت دارد صرافی‌ها اسکناس هایشان را به این حساب‌ها واریز نمایند. فرایندی که بی شک وقت گیر و مستلزم هزینه است و این سوال را به دنبال دارد که چگونه این فرایند بوروکراتیک خواهد توانست به دلالی ارز پایان دهد و چه ضرورتی دارد صرافی‌ها از آن استقبال کنند؟
دوم: فقط دلار و یوروودرهم
«هر صراف موظف است یک حساب مبتنی بر دلار، یک حساب مبتنی بر یورو ،یک حساب مبنتی بدرهم و یک حساب مبتنی بر ریال در بانک مورد نظرش افتتاح کند و به ما وکالت دهد که از حساب‌های او به اندازه معامله ثبت شده در سامانه، برداشت و به حساب طرف دوم معامله واریز کنیم.»
یعنی نه تنها مبادله اسکناس‌ها به فرایند بوروکراتیک بانکی گره خواهد خورد، بلکه تنها تبادل دوویاسه ارز مرجع در آن مقدور خواهد بود و باقی ارزها جایی در بازار متشکل ارزی ندارند. نقص بزرگی که موجب خواهد شد تراکنش‌های صرافی‌ها در ارز‌هایی غیر از دلار و یوروودرهم ، به بازار متشکل راه نیابد و یا مشمول نرخ تبدیل بانکی شود که مورد وثوق بسیاری نیست.
سوم: سود بانکها و سود صرافی‌ها
از جمله ابهامات کلیدی دیگر، نامشخص بودن سود صرافی‌ها در این پروسه است که با توجه به حضور چند بانک در این بازار و ضرورت تبادل ارز از کانال آنها، می‌توان کاملتر کرد و مشخص نبودن سود بانکها را هم به ابهامات ماجرا افزود. سودی که می‌بایست مشخص شود چگونه و بر اساس چه فرمولی محاسبه خواهد شد.
به این ابهام، تاثیر گذاری این سود در نرخ گذاری ارز را هم باید افزود که ممکن است موجب شود بازار دلالی به شدت تقویت شده و بسیاری ترجیح دهند به جای پرداخت دو سود به صرافی و بانک برای دریافت ارز، ارز مورد نیازشان را از کانال‌های دیگر تامین کرده و سود کمتری بپردازند، مگر اینکه دست اندرکاران تشکیل بازار متشکل برای این موضوع تدبیری ویژه اندیشیده باشند.
چهارم: مکانیزم کشف قیمت
بر اساس توضیحات ارائه شده توسط همه مسئولان، هدف غایی از دایر کردن بازار متشکل ارزی، کشف نرخ ارز در کشورمان و نجات بخشی اقتصاد داخلی از بازارهای ارزی دایر در کشورهای همسایه مانند بازار دبی، بازار هرات و حتی بازار سلیمانیه است. سایه شومی که تاکنون برای رهایی اقتصاد کشورمان از آن تدابیر فراوانی اتخاذ شده و البته به شکست انجامیده، اما مسئولان تاکید دارند بازار متشکل قادر به رقم زدن آن خواهد بود.
قرار است این بازار هر روزه از ساعت ۹ آغاز به کار کرده و به مدت یک ساعت، حراج ناپیوسته در آن جریان داشته باشد تا نرخ ارز کشف شده و از ساعت ۱۰ به بعد، مبنای عملیاتی شدن حراج پیوسته گردد. اما کدام حراج ناپیوسته و چگونه؟ چگونه ممکن است ارز در بانک باشد و بعد عده‌ای بر سر آن چانه بزنند و قیمت کشف شود و بعد تاکید کنیم که این بازار اسکناس محور است؟!
جالب‌تر آنکه کشف قیمت در ساعت ۱۰ هر روز، بازار متشکل ارزی تا ساعت ۱۴ و سی دقیقه فعالیت خواهد کرد و در این زمان تعطیل خواهد شد. یعنی این بازار قرار است روزی ۴.۵ ساعت فعالیت کند و درست در میانه روز که بسیاری از اتفاقات رقم می‌خورد و بازار به نوسانات دچار میشود، تعطیل شود.
نقطه ضعفی که وجود آن در هر بازاری، موجب ناکارآمد شدن آن خواهد شد، مگر آنکه دایر کنندگان بازار متشکل ارزی تدبیری ویژه در این خصوص اندیشیده باشند و برای این سوال که اگر اتفاقی در ساعت تعطیلی این بازار رخ دهد، چه خواهند کرد؟، پاسخی درخور و قانع کننده داشته باشند؛ پاسخی که نشان دهد چگونه تنش‌های احتمالی بازار ارز در دبی و هرات را تحت تاثیر قرار خواهد داد، اما در تهران بی اثر خواهد شد؟
