علی اکبر پاک/ صنایع‌دستی عشایر استان کهگیلویه و بویراحمد از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، چون دامپروری و پرورش دام یکی از محورهای اصلی زندگی آن‌هاست. پشم و موی حاصل از دامداری برای تهیه و تولید صنای دستی و دستبافتهای متعددی استفاده می‌شود. عشایر این خطه می‌توانند علاوه بر مصرف شخصی، بخشی از این […]
علی اکبر پاک/
صنایع‌دستی عشایر استان کهگیلویه و بویراحمد از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، چون دامپروری و پرورش دام یکی از محورهای اصلی زندگی آن‌هاست. پشم و موی حاصل از دامداری برای تهیه و تولید صنای دستی و دستبافتهای متعددی استفاده می‌شود. عشایر این خطه می‌توانند علاوه بر مصرف شخصی، بخشی از این محصولات را به عنوان صنعت دستی به جامعه غیرعشایری عرضه کنند. صنایع‌دستی به دلیل برخورداری از بار فرهنگی و دارا بودن جنبه‌های هنری می‌تواند عامل ترویج عناصر فرهنگی در نقاط مختلف کشور و حتی فراسوی مرزها باشد. برخی از صنایع‌دستی کهگیلویه و بویراحمد که بیشتر در مناطق روستایی و عشایری این استان تولید می‌شود، در این گزارش معرفی می شود:
سیاه‌چادربافی
زنان عشایر استان به منظور حفاظت از خود و خانواده‌شان و نیز وسایل و لوازم ناچیزشان در برابر برف و باران از سیاه چادر استفاده می‌کنند. سیاه چادر با دستگاه‌های ساده و ابتدایی بافندگی از موی بز تابیده نشده به دست می‌آید و معمولاً برای فروش بافته نمی‌شود. این سیاه چادرها با وجود داشتن منافذ متعدد در برابر آب کاملاً نفوذناپذیر است. کهن‌ترین سابقه سیاه چادر مربوط به تاریخ بین‌النهرین است.
این خانه‌های سیار در مدت زمان کوتاهی برپا شده و به راحتی برچیده می‌شود. کار چیدن موی بز برای بافتن سیاه چادر توسط مردان انجام می‌شود و زنان آنها را می‌شویند و می‌ریسند و می‌بافند. آن چه باعث ترجیح موی بز بر پشم گوسفند می‌شود، خاصیت موی بز است که الیاف بافته آن در اثر رطوبت قطورتر شده و از نفوذ آب باران به داخل سیاه چادر جلوگیری می‌کند، در فصل گرما الیاف نازک می‌شوند و عبور هوا امکان‌پذیر می‌شود.
از یک سیاه چادر تا ده سال می‌توان استفاده کرد. دارها افقی است و نحوه بافت همان عبور دادن پود به صورت یک در میان از میان تارهاست مانند بافت پارچه. بعد از ریسیدن نخ‌ها آنها را گلوله می‌کنند که به آنها بشیر می‌گویند. دستگاه‌های دو وری افقی (ورد: برای جا به جا کردن تارها) بر روی زمین قرار می‌گیرد و چله‌کشی انجام می‌شود.
پودها به طور یک در میان از زیر و روی تارها می‌گذرد و بافت گونی مانندی ایجاد می‌کند و برای درست قرار گرفتن پودها از کرکیت (دفه) استفاده می‌شود. این سیاه چادرها به درازای ۴ تا ۱۰ متر و پهنای ۵/۰ متر بافته می‌شوند و سیاه چادر اصلی از به هم دوختن چند تکه از آنها به دست می‌آید. سیاه چادرهای زمستانی از تابستانی، ضخیم‌تر است. برای برپا کردن سیاه چادرها از تیرهای چوبی و طناب‌هایی به نام شباش استفاده می‌شود. به زبان محلی به این سیاه چادرها بهون می‌گویند. هر مته یا تکه از سیاه چادر دیواره‌ای از این خانه سیار را تشکیل می‌دهند.
جاجیم‌بافی
از دیگر تولیدات سنتی منطقه که به ویژه میان روستاییان خواستاران زیادی دارد، جاجیم است. بافندگان پس از خاتمه جاجیم را بریده و از به هم دوختن دو تا سه تکه از آن جاجیم را در اندازه دلخ‌واه خود درمی آورند. جاجیم معمولاً از پشم تولید می‌شود و رنگ‌های آن بسیار روشن و زیباست. تفاوت گلیم و جاجیم در این است که گلیم زبر و خشن‌تر است.
جاجیم یکی از مناسب‌ترین پوشش‌ها برای کرسی‌ها در قدیم بوده است و جاجیم‌های هر منطقه نشان دهنده سنت آن ناحیه است. این محصول به دلیل این که سبک و ارزان است به‌عنوان زیرانداز و روانداز و رخت‌خواب پیچ مناسب است. در حال حاضر تولید جاجیم در کهگیلویه و بویراحمد به دلیل جایگزین شدن پارچه‌های ماشینی مشابه بسیار کم است. نقوش مورد استفاده در جاجیم‌بافی نقش خشت، لوزی، آغاجری، ماشورکش و ماریو (پله‌های هندسی صعودی) است.
نمدمالی
این هنر اکنون در شهر یاسوج رواج دارد. مواد اولیه مورد مصرف نمدمالان پشم گوسفند است. تولیدکنندگان این پشم را مستقیماً از ایلات و عشایر تأمین می‌کنند. فرآورده‌هایی که تولید می‌شوند شامل نمد زیرانداز و پالتوی بعدی است که بیشتر تولیدات شامل نمد زیرانداز است.
توبره
یکی از زیباترین دستبافتهای عشایر کهگیلویه و بویراحمد است که دختران به‌عنوان جهیزیه به خانه شوهر می‌برند و به آن توربه نیز گفته می‌شود. توبره کیف مستطیل شکلی است که دو طناب به دو طرفان وصل شده است و در صحرا برای ریختن علف و علوفه استفاده می‌شود. نقوش روی توبره شامل نقش گل آدمی و گل توبره می‌شود.
آینه‌دان یا چنته
یکی از بافته‌هایی است که در هر خانه و سیاه چادری یافت می‌شود. کیف دسته بلندی است که برای نگه‌داری قرآن کریم یا وسایل شخصی زنان به کار می‌آید. نقوش آن معمولاً تک‌نقش و یا قاب قالی است و منگوله‌هایی به آخر آن اضافه می‌شده است. بافت چنته شبیه به گلیم یا قالی است. گاهی دو روی آن قالی، گاهی گلیم، گاهی یک رو قالی و یک روی دیگر گلیم است. نقوش روی آن مانند نقوش قالی‌ها و گلیم‌هاست.
سفره
از دیگر بافته‌های عشایری است که در هنگام پخت نان از آن استفاده می‌شود به این نحوی که زنان عشایری موقع پخت نان چانه‌های خمیر را روی آن می‌چینند. دستگاه آن دو وردی است و از نخ پنبه‌ای به عنوان تار و کامواهای رنگی برای پود استفاده می‌شود. قبلاً از مخلوط دو و پشم برای تار و از پشم سفید برای پود و از پشم‌های رنگی برای ایجاد نقوش استفاده می‌شده است. زمینه سفیدرنگ سفره‌ها با نقوش ساده و مجزا تزیین شده است و به وسیله حاشیه‌های زیبایی محدود می‌شود بافت آن شبیه بافت پارچه است.
پشتی
برخی از عشایر اسکان یافته آن را تولید می‌کنند. این پشتی‌ها قالی یا گلیم‌های مربع شکل هستند. بیشتر اوقات هر دو رو قالی یا گلیم و گاهی اوقات یک رو، قالی یا گلیم است. نقوش مرسوم پشتی‌ها همان نقوش رایج گلیم‌هاست. عشایر ترک برای تهیه رویه پشتی‌ها از بافتنی به نام گچمه استفاده می‌کند که ترکیبی از گلیم‌بافی و قالی‌بافی است.
جور یا جوال
بافتی شبیه گلیم دارد و ابتدا به شکل یک مربع بافته می‌شود. آن را از وسط تا کرده و اطرافش را می‌دوزند که به شکل یک کیسه می‌شود. در قسمت پشت ورو دو دسته دارد که عشایر برای حمل و نقل مواد مصری از آن استفاده می‌کنند.
جانماز
عبارت است از گلیمی با تار موی بز و پود پشمی برای بافت آن از کرک شتر استفاده می‌شود که بر اساس عقیده آنان این سنت پیامبر است. این محصول ساده و بدون نقش است، این به دلیل اخلاص و بی‌ریا بودن در درگاه خداوند است.
نمکدان
بافته عشایری است که در گذشته برای حمل نمک از آن استفاده می‌شد که در حال حاضر بافت آن از رونق افتاده است. این بافته مخلوطی از مو و پشم است و بر روی دستگاه چهار ورودی (ورد: برای زیر و رو کردن تارها) و به شیوه بافت گلیم و قالی بافته می‌شود. نمکدان یک کیسه چهارگوش است که در بالا آن گلویی چهارگوش با زاویه ۹۰ نسبت به چهارگوش اولیه قرار دارد و در هر دو طرف گلویی دو دسته از جنس تارها تعبیه شده است. نقوش روی آن بیشتر لوزی‌های کوچک به رنگ‌های متنوع و پشت سر هم است.
جُل
یکی از بافته‌های خاص زندگی عشایری است. که برای پوشاندن چهارپایان خصوصاً اسب و الاغ استفاده می‌شود. بافت جُل ساده و یک رو است شبیه گلیم بافته می‌شود و بدون نقش است. گاهی سوزن دوزی‌های هندسی بر روی آن انجام می‌شود. در گذشته برای بافت آن از پشم استفاده می‌شد ولی امروزه از پنبه استفاده می‌شود.
خورجین
برای حمل آذوقه به پشت چهارپایان انداخته می‌شد شکل ظاهری آن مانند دو کیسه است که از یک طرف دهنه به هم متصل شده است. بافت آن مانند گلیم است و دارای پود پشمی و تار پنبه‌ای است. نقوش روی آن بیشتر راه راه و دارای رنگ‌های متنوع است.
گچمه‌بافی
از صنایع‌دستی انحصاری کهگیلویه و بویراحمد است. هنری مرکب از گلیم و قالی است که در زمینه گلیم‌بافی گل‌های قالیچه‌ای بافته می‌شود. در بافت گچمه از پود استفاده نمی‌شود بلکه از خامه‌ای که در بافت گلیم استفاده می‌شود بهره می‌گیرید و طرحهای آن به صورت برجسته بافته می‌شود. از این ساخته به‌عنوان زیرانداز و یا تزئین چادر استفاده می‌کنند.
