شهلا منصوریه یکی از کارکردهای مهم خانواده در سراسر تاریخ، فرزندآوری، بوده است. ترغیب خانواده ها به داشتن یک فرزند سبب شده تا والدین با شعار دو فرزند کافی است در عمل به یک فرزند اکتفا کنند. تک فرزندی گرچه پدیده جدیدی نیست اما در جامعه ما در هیچ زمانی مانند الان فراگیر نبوده است. […]
شهلا منصوریه
یکی از کارکردهای مهم خانواده در سراسر تاریخ، فرزندآوری، بوده است. ترغیب خانواده ها به داشتن یک فرزند سبب شده تا والدین با شعار دو فرزند کافی است در عمل به یک فرزند اکتفا کنند. تک فرزندی گرچه پدیده جدیدی نیست اما در جامعه ما در هیچ زمانی مانند الان فراگیر نبوده است. در میان آموزه های اسلامی نه تنها به تک فرزندی توصیه نشده بلکه با آن مخالفت و با رعایت شرایطی دعوت به ازدیاد نسل شده است بگونه ای که در قرآن کریم تکثیر نسل به عنوان یکی از مهم ترین اهداف ازدواج معرفی شده است. با این وجود سخن گفتن از سیاستگذاری جمعیتی در کشور ما، مستلزم نگاه درست به نقاط ضعف و قوتی است که در این راستا قابل بررسی و ارزیابی است. چه از این رو که کارآمدی هر سیستمی مستلزم توجه درست به همین نکات و نقاط و در واقع شناخت درست از آنان است.
کشور ما یکی از کشورهای جوان دنیاست اما با شیوه جدید فرزندآوری، جمعیت آن رو به پیری خواهد گذاشت. نکته جالب توجه این است که به گواه آمار متوسط تعداد فرزندآوری در اوایل دهه ۴۰ در ایران هفت فرزند بوده اما در حال حاضر به یک فرزند برای هر خانواده است و بر اساس آخرین آمار، در حال حاضر خانواده‌های بدون فرزند ۱۴ درصد و تک فرزند ۳۳ درصد خانواده‌های کشور را تشکیل می‌دهند. امری که به عقیده کارشناسان با پیروی مردم از یک سبک زندگی نه چندان درست، در خانواده ها رخنه کرده است.
امروزه در میان بسیاری از زوج های جوان اطرافمان نیز تمایل به بی فرزندی یا بسنده کردن به یک فرزند را مشاهده کرده همیشه هم تعدادی جمله تکراری را به عنوان بهانه شنیده ایم. امروزه بنا به دلايل بسياري همانند مشكلات اقتصادي و نگراني از تأمين هزينه ها، مشكلات چند فرزندي، ازدواج در سنين بالا، جدايي زوجين قبل از به دنيا آمدن فرزند دوم، كافي دانستن يك فرزند و دلايل بسيار ديگر تعداد والدين تك فرزند رو به افزايش است و خانواده ها خود نيز به اين امر راغب ترند. غافل از اينكه گاهي اوقات تك فرزندي بسيار مشكل تر از چندفرزندي است چرا كه والدين فقط يك فرصت غيرقابل تكرار براي تربيت تنها فرزند خود دارند و به همين دليل نيز سعي مي كنند بیشترین تلاش خود را براي دوري جستن از هر نوع اشتباه جبران ناپذير به كار گيرند كه اين امر فشار زيادي را بر والدين تك فرزند وارد مي سازد.
پیامدهای کاهش جمعیت
برخی صاحب‌نظران این حوزه بر این باورند که مشکلات اقتصادی، مصرف‌گرایی و توقعات بالای فرزندان مؤلفه‌های اصلی هستند که در نداشتن تمایل به فرزندآوری بیشتر مؤثر هستند. یک روان‌پزشک در این باره گفت: نخست باید گفت که در سال‌های گذشته به دلیل رواج این تفکر که شرایط اقتصادی نقش مؤثری در تداوم زندگی ایفا می‌کند، زنان نیز به عرصه بازار کشانده شدند تا برای تأمین نیازهای زندگی دوش به دوش مردان قدم بردارند که به همین دلیل بیشتر خانواده‌ها به داشتن یک فرزند بسنده می‌کنند؛ به گفته اصغر کیهان نیا اما در این میان خانواده‌هایی هم مشاهده می‌شوند که مشکل مالی ندارند اما تک فرزندی را انتخاب می‌کنند. با کمی تجسس در این خانواده‌ها در می‌یابیم که در بسیاری از آنان راحت طلبی و برخورداری از فراغت بیشتر در زندگی مانع داشتن حتی یک فرزند شده است .
طیبه میرزا اسکندری جامعه شناس، علت این نگرش منفی نسبت به فرزند آوری را بین زوج‌های جوان این گونه توضیح می‌دهد: تغییر الگوی زندگی زوج‌های جوان به ویژه خانم‌ها یکی از دلایلی است که موجب می‌شود آنها تمایلی به فرزند آوری نداشته باشند. می‌توان گفت داشتن تحصیلات عالی، شغل خوب، و اولویت‌هایی که این نوع زندگی به ما تحمیل می‌کند باعث می‌شود خیلی از زوج‌های جوان در اوایل ازدواج یا اصلاً به بچه دار شدن فکر نکنند یا با تأخیر زمانی قابل توجهی به فکر این مسأله بیفتند.
آسیب‌های اخلاقی و تربیتی
از یک سو، به آسیب‌های اخلاقی و تربیتی‌ای که متوجه خانواده‌های کم‌جمعیت، بویژه تک‌فرزندی است و از سوی دیگر، به منافع و فوایدی که در خانواده‌های پرجمعیت وجود دارد، باید توجه کرد زیرا کودکان در خانواده‌های کم‌جمعیت، بویژه تک‌فرزندی، همواره با سلسله خواست‌ها و انتظارات بی‌پایانی رشد می‌کنند که همه یا اکثر آنها برآورده می‌شود. از این رو، فرزندان در چنین خانواده‌هایی با مفاهیم ارزشی و اخلاقی‌ای نظیر قناعت، ایثار، گذشت، کمک به همنوعان، صبر، شکیبایی، تحمل و مدارا بیگانه خواهند بود. از سوی دیگر، به دلیل اصالت رفاه و لذت، والدین نیز فرزند بیشتر را «مزاحم» تلقی می‌کنند. والدین در چنین خانواده‌هایی، از نعمت فرزندان، بی‌بهره خواهند بود.
مزایای فرزند آوری بیشتر
این روزها با رواج ابزار ارتباطی و شبکه‌های مجازی و اجتماعی خانواده‌ها و اقوام دیگرنیازی به ارتباطات نزدیک با هم احساس نمی‌کنند و کم کم روابط با هم و حضور در کنار هم را محدود کرده و کنج عزلت گزیده‌اند. شرایط نامطلوب زندگی کنونی الزامی برای ارتباطات هر چه بیشتر و گستردگی بیشتر خانواده‌ها را ایجاد می‌کند تا کانون خانواده‌ها هر چه بیشتر گرما پیدا کند. از طرف دیگر نداشتن خواهر یا برادر برای کودکان امروز که جوانان و سرمایه‌های آینده کشور هستند آنها را به انسان‌های سرخورده و منزوی تبدیل می‌کند که نمی‌دانند چگونه می‌توانند خلوت زندگی خود را پر کنند.
لیلا رازقیان، متخصص اعصاب و روان با اشاره به اینکه انسان به طور طبیعی تمایل دارد تا ژن خود را به نسل بعد منتقل کند اذعان کرد: انسان در گذشته برای دست یافتن به این میل مجبور به داشتن تعداد زیادی فرزند بود چرا که خیلی از آنها دراثر بیماری از بین می‌رفتند اما امروز با پیشرفت بهداشت و درمان، مرگ و میر نوزادان کاهش یافته است. وی در ادامه با اشاره به محاسن داشتن فرزند بیشتر افزود: ریسک طلاق در خانواده‌هایی که فرزند بیشتری دارند کمتر است و به ازای اضافه شدن هر فرزند به خانواده احتمال طلاق ۷ درصد کاهش می‌یابد.
آگاه سازی زوجین
در همین خصوص علی اصغر احمدی روانشناس نیز درباره مسئله کم فرزندی می گوید: در حال حاضر مسائل اقتصادی و تفکر موجود در خانواده ها مبنی بر داشتن فرزند کم تر و ارائه تمامی خدمات جانبی به فرزندان، مهم ترین دلایل کم فرزندی محسوب می شود. این روانشناس با اشاره بر افزایش روحیه رفاه طلبی که موجب کم فرزندآوری شده، عنوان کرد: متاسفانه امروزه جوانان ترجیح می دهند به تحصیل، پیشرفت و بهره وری شخصی خود از زندگی پرداخته و کم تر وارد چرخه فرزندآوری می شوند، در واقع امروزه والدین رفاه و فعالیت های خود را به رشد فرزندان ترجیح می دهند. اگر افراد به سطحی از رشد فکری درباره آینده جامعه و نگرانی از کاهش جمعیت برسند، می توان الگوی فرزند آوری را تغییر داد، البته این رشد فکری نیازمند به رشد درونی، ارزشی و توجه به منافع جمعی خواهد بود.
وی با بیان اینکه با توجه به گسترش بهداشت عمومی و امید به زندگی شاهد دوران پیری طولانی در جامعه هستیم، توضیح داد: یکی از راه هایی که می توان سبک زندگی خانواده‌ها را تغییر و آن ها را ترغیب به فرزندآوری کرد، آگاه سازی والدین از پیری طولانی مدت و عدم وجود حمایت های مادی و معنوی در آن دوران به دلیل نبود فرزند یا تعداد کم فرزندان خواهد بود. می توان از طریق آموزشهای قبل، بعد و حین ازدواج و رسانه ها، خانواده ها را نسبت به تبعات تک فرزندی آگاه کرده و موجب تغییر سبک زندگی فعلی و تمایل زوج ها به فرزندآوری شد.
این روانشناس با اشاره به برخی تبعات تک فرزندی یا کم فرزندی نیز اظهار داشت: تک فرزندی در نحوه بزرگ شدن کودکان نیز تاثیر منفی دارد چراکه تک فرزندان در کانون توجه شدید دو نفر قرار گرفته و احساس محرومیت یا تقسیم حقوق خود با خواهر برادر را حس نخواهند کرد. به علاوه این فرزندان از دوران کودکی همه چیز را متعلق به خود و افراد را در خدمت خود دانسته و این امر در بزرگسالی و ورود فرزندان به جامعه می تواند به آن ها آسیب وارد کند. یکی دیگر از این آسیب‌های تک فرزندی را نبود الگوی رفتاری برای فرزندان در فضای خانواده است چراکه بودن خواهر و برادر موجب ایجاد احساس حمایت از دیگران و از خودگذشتگی می شود که تک فرزندان آن را کمتر احساس خواهند کرد.
شرایط اقتصادی مهم ترین مانع فرزندآوری نیست
برخلاف تصور عمومی جامعه که گمان می کنند مشکلات اقتصادی اصلی ترین و اولین مانع فرزندآوری است، پژوهش های بین المللی و ملی حاکی از آن است که اصلی ترین متغیر موثر در الگوی فرزندآوری خانواده ها سبک زندگی و نوع نگرش به خانواده است.
اگرچه شرایط اقتصادی به ویژه در دهک های پایین درآمدی جامعه در تصمیم به فرزندآوری موثر است اما داده های آماری و شواهد عینی موجود نشان دهنده تعریف عمومی اکثریت مردم جامعه از زندگی مطلوب و خانواده ایده‌آل بوده که منتهی به الگوی فرزندآوری می شود و شرایط اقتصادی در حد ابزاری محسوس برای توجیه علت بی فرزندی و کم فرزندی است. هرچند که در این میان شرایط اقتصادی نیز نقش مهمی داشته و لازم است دولت با سیاستگذاری های مناسب، اعطای وام و تسهیلات گوناگون، زوجین را تشویق به فرزندآوری کنند. بدیهی است عملی شدن سیاست های فرهنگی و اقتصادی برای تغییر الگوی فرزندآوری و افزایش جمعیت در گرو اجرایی شدن سیاست های کلی جمعیت و طرح هایی نظیر «طرح جامع جمعیت و تعالی خانواده» خواهد بود که همت نهادهای مسئول را برای عملی شدن می طلبد.
