ماه‌بانو صالح‌نژاد / اشاره: در اوضاع فعلی جامعه، برای نخستین‌بار در نوشته‌هایم می‌خواهم از فرار بگویم. آن‌قدر دانه به دانه آدم‌ها پر از مسایل توسعه زندگی شخصی‌شان بودند که هیچ‌کدام تحمل یک مبارزه جمعی و البته یک شکست جمعی را نداشتیم. شاید لازم نباشد که مدام بایستیم و سبکی تحمل‌ناپذیر هستی‌مان را […]
ماه‌بانو صالح‌نژاد /
اشاره: در اوضاع فعلی جامعه، برای نخستین‌بار در نوشته‌هایم می‌خواهم از فرار بگویم. آن‌قدر دانه به دانه آدم‌ها پر از مسایل توسعه زندگی شخصی‌شان بودند که هیچ‌کدام تحمل یک مبارزه جمعی و البته یک شکست جمعی را نداشتیم. شاید لازم نباشد که مدام بایستیم و سبکی تحمل‌ناپذیر هستی‌مان را بر دوش بکشیم. شاید باید همه‌چیز را، همه این سبکی و سختی‌ها را به ریشه‌هامان منتقل کنیم، شبیه یک بار منفی الکتریسیته که زمین باید خنثی کندش. فرهنگ ما، همان ارزش‌هایی که دیر یا زود ما را در خود می‌کشانند و به تفکر و عمل وامی‌دارندمان، زمین خنثی‌کننده تمام دردهامان می‌توانند شوند. فرهنگ که از خواندن حجم می‌گیرد. پس فرار می‌کنیم به یک خلوت، یک فنجان قهوه یا چای داغ و کتاب‌هامان.
فرهنگ جوامع زیرساخت توسعه‌شان است. رشد یا جلوگیری از مرگ فرهنگ شاید با هزار راه دیگر میسر شود اما بدون بالا رفتن میزان مطالعه اقشار و نسل‌های مختلف جامعه به‌خصوص جوانان ممکن نیست. همین‌ها و البته لذتی که این‌روزها از کتاب‌هایم می‌برم و در هیچ نقطه دیگر از زندگی پیدایش نمی‌کنم سبب شده این نوشته را تماما به معرفی کتاب اختصاص دهم. کتاب‌هایی که برای همه ما لازم میشود همراهی واژگانشان.
«روانشناسی اجتماعی» نوشته «الیوت ارونسون» با ترجمه‌ای از «حسین شکرکن» و توسط انتشارات «رشد» به چاپ رسیده است. در تعریف انسان و بیان ویژگی‌های او مباحث و نظریه‌های فراوانی در طول تاریخ مطرح شده‌اند. در بسیاری نوشته‌های متفکران، همچون دانشمندان و فلاسفه درباره آدمیان برخی از این ویژگی‌ها را خاص انسان میدانند و آنها را به عنوان وجه تمایز انسان از حیوان برمی‌شمارند. ویژگی‌های خاصی چون سخن گفتن و فهم و بیان واژه‌ها. گاهی هم ناامیدی همان متفکران سبب شده این سخن گفتن را تنها تمایز انسان از حیوان بدانند و انسان را حیوان ناطق نامیده‌اند. اما آدمی چه برتر از موجودات دیگر و چه گاهی وحشیانه‌تر از آنها، به‌شدت پیچیده و نیازمند مطالعه بسیار است، ویژگی‌های ویژه کم ندارد.
از ویژگی‌هایی که خاص انسان می‌باشد و در دیگر موجودات، جز به غریزه و در دفاع از حدود زمینی زندگی نیست، اجتماعی بودن اوست. صفتی حاصل از همان صفت واژه‌فهمی و بیان. چنان‌که عنوان اصلی این کتاب (a social animal) می‌باشد برخی از دانشمندان انسان را حیوانی اجتماعی می‌پندارند. اجتماعی بودن انسان متفاوت از گروهی زندگی کردن برخی حیوانات همچون زنبور، مورچه و مانند این‌هاست، جریانات فکری و عملی خاص خود را داراست. یک حیوان خارج از غریزه ذاتی که به او سپرده شده، نمی‌تواند بر گروه خود تاثیر خاصی بگذارد. یک انسان اما با توانایی‌های خاصی که در خود اکتشاف می‌کند، می تواند با گفتار، کردار و پندار خود بر جامعه خود موثر باشد و همچنین از جامعه تاثیر بپذیرد. می‌تواند با هر ویژگی فیزیکی، تغییر نقش دهد و سرنوشت خود و اجتماع پذیرنده‌اش را تغییر دهد. روانشناسی اجتماعی به همین روابط متقابل بین فرد و جامعه می‌پردازد، به آزادی پذیرفتن نقش توسط آدمیان و بررسی انتخاب‌هاشان. روانشناسی اجتماعی دارای وجوه متمایز از دیگر رشته‌های علوم اجتماعی همچون جامعه‌شناسی، روانشناسی یا مردم شناسی‌ست ولی برای تبیین و تشریح نظریه‌ها و دیدگاه‌های خود از این علوم بهره می‌برد.
پیش‌تر و بارها نوشته‌ام که آدمی به فرد می‌میرد و مفهوم آدمیتش را در جمع می‌یابد. با تمام تفاوت تفکرها، کسی انکار نمی‌کند که انسان بدون اجتماع نمی‌تواند زندگی کند. گرچه قابلیت رها کردن یک اجتماع و پیوستن به جامعه‌ای نو دارد، گرچه می‌تواند فرم و جان اجتماع را به تمامی تغییر دهد اما مستقل از جمع نیست. این ارتباط فرد با جامعه در گذر زمان عمیق‌تر شده و شاهد رشد و گسترش روزافزون وسایل ارتباط جمعی همچون رادیو و تلویزیون، تلفن همراه، نرم‌افزارهای ارتباطی کلامی و تصویری در راستای سیراب کردن تمایل آدمیان به ارتباطات هستیم. حتی در جوامع مدرن که هر فرد در خودباوری و پرستش دانسته‌های علمی‌اش غرقه است، تمام فیگورهایش در تمنای تماشا شدن شکل می‌گیرند. در ارتباطات، چه در دنیای مجازی و چه در دنیای واقعی، در برخی موارد به سوژه‌هایی برمی‌خوریم که برای ما نامفهوم، گنگ و یا عجیب به نظر می‌رسند. می‌بینیم که چگونه یک شایعه بی‌اساس و بی‌منطق با قدرت و به سرعت در سطح جامعه پخش میشود و ابزار ارتباطی تبدیل به وسیله‌ای برای دست به دست شدن یک ناواقعیت است. گاهی این ناواقع‌ها چنان دم‌دستی و کودکانه‌اند که با کمی آگاهی و تفکر به راحتی میشود به دروغین بودن آن پی برد.
گسترش ارتباطات اجتماعی با تمام ابزار نوین و سازوکار پیچیده‌اش، لزوم شناخت برخی از قواعد و اصول رفتاری جامعه و چگونگی تاثیرپذیری فرد از آنها را به ما گوشزد کرده است. با مطالعه این کتاب و به‌صورت کلی کتب مربوط به روانشناسی اجتماعی می‌توانیم در حد درک خودمان، به تجزیه و تحلیل برخی از مسایل اجتماعی پیرامون خود بپردازیم. وقتش رسیده که با فهم برخی از رفتارهای ناهنجار دیگران و بررسی دقیق ارزش‌ها و آسیب‌ها روانی جامعه پسامدرن، از بروز رفتارهای نادرست خودمان جلوگیری کنیم. قضاوت در این جهان روز‌به‌روز ناممکن‌تر میشود و دیگر فایده‌ای ندارد که در برابر مسایل پیش‌آمده دیگران را مقصر بدانیم. صفت دادن به نام دیگر افراد در جهان امروز ما، بی‌معناتر از هر وقت دیگر است. حالا فرصت و التزام بر این است که کمی از منیت خود بیرون بیاییم و به درکی اجتماعی از آدمی برسیم.
کتاب «حیوان اجتماعی» که مترجم نامش را به «روانشناسی اجتماعی» تغییر داده است، برای دانشجویان رشته مربوط نگاشته شده اما همین زبان ساده و روان و آموزنده در نوشتار کتاب، همراه ارایه مباحث علمی و بیان آزمایش‌های اجتماعی صورت‌گرفته و مثال‌های واقعی سبب شده برای هر فردی خواندنی باشد. فردی که می‌خواهد خودشناسی و فهم نقشش در اجتماع را پایه‌ای کند بر رفتار صحیح و انتخاب‌های بهتر.
ارونسون به‌خاطر نگارش این کتاب در سال ۱۶۷۵، جایزه رسانه ملی را از انجمن روانشناسی آمریکا دریافت کرده است.کتابی با ۹ مرحله از بیان؛ روانشناسی چیست، همرنگی با جماعت، ارتباط جمعی، تبلیغات و متقاعدسازی، شناخت اجتماعی، توجیه خود، پرخاشگری انسان، پیشداوری، دوست داشتن و حساسیت بین فردی و در نهایت تعریف روانشناسی اجتماعی به عنوان یک علم.
روشن کردن رابطه اجتماعی بین پژوهش‌های روانی اجتماعی با بعضی از مشکلاتی که جامعه معاصر ما را احاطه کرده‌اند، هدف مطالعه این کتاب و معرفی آن در این نوشته است. اغلب داده‌هایی که در این کتاب مورد بحث قرار گرفته‌اند، بر آزمایش‌های تجربی استوارند. تمام این اطلاعات علمی همراه با مثال‌های مرتبط که از مشکلات جهان امروزی می‌گویند، کتاب را جذاب‌تر از یک جزوه دانشگاهی می‌کند.
به هدف مطالعه بیشتر روانشناسی اجتماعی به دلایلی که ذکر شد، کتاب‌های دیگری هم نام می‌بریم که هریک، جنبشی در ادراک آدمی از آدمیت بوده‌اند؛
«زیگموند فروید» متفکر روان‌شناس اتریشی، پایه‌گذار علم روان‌کاوی‌ست که در زمینه شناخت روانی انسان مدرن، انقلابی به راه انداخت. «رویاها» که با ترجمه «فرزام پروا» و توسط انتشارات «چشمه» به چاپ رسیده، مباحثه فرد با مخاطبان فرضی و جان کلام روانشناسی انسان اجتماعی مدرن است.
همچنین «درآمدی بر روانشناسی اجتماعی: مجموعه ضرورت‌های جامعه‌شناسی روانی» نوشته «کلود تاپیا» با ترجمه «مرتضی کتبی» توسط انتشارات «نی» به چاپ رسیده و خواندنی‌ست.
