بازخوانی تاریخی «داستان پرواز از آغاز تاکنون»
بازخوانی تاریخی «داستان پرواز از آغاز تاکنون»

    (بخش اول) ساخت نخستین هواپیمای داخلی در سال ۱۳۱۷ پرواز در ایران، قصه پر فراز و نشیبی است. هوانوردی ایران اوج‌ها و فرودهای زیادی داشته، اما همواره پایدار مانده و در پس هر بحرانی، قد برافراشته است. از زمانی که رویای پرواز با وسیله پرنده موتوردار توسط برادران رایت به حقیقت پیوست تا […]

 

 

(بخش اول)

ساخت نخستین هواپیمای داخلی در سال ۱۳۱۷

پرواز در ایران، قصه پر فراز و نشیبی است. هوانوردی ایران اوج‌ها و فرودهای زیادی داشته، اما همواره پایدار مانده و در پس هر بحرانی، قد برافراشته است.

از زمانی که رویای پرواز با وسیله پرنده موتوردار توسط برادران رایت به حقیقت پیوست تا زمانی که نخستین هواپیما با یک خلبان روسی وارد تهران شد، فقط ۱۰ سال طول کشید. در سال ۱۳۱۲ اولین کارخانه مونتاژ هواپیما در کشور تاسیس شد و در سال ۱۳۱۷ اولین هواپیمای یک موتوره، تک و دو نفره تحویل نیروی هوایی شد و به تدریج علاوه بر فرودگاه های نظامی، ساخت فرودگاه های حمل بار و مسافر نیز در دستور کار قرار گرفت. تاریخ هوانوردی کشور از ابتدا تاکنون فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است. گاهی با سرعت مسیر ترقی را طی کرده و گاه نیز به دلیل وجود موانع و مشکلات از جمله جنگ های جهانی و تحریم ها حرکت کندی داشته است اما این حرکت هیچ گاه متوقف نشده و امروز صنعت هوانوردی و فرودگاهی کشور در بسیاری از زمینه ها به خودکفایی رسیده است. سید احمد مومنی رخ، مشاور ارشد مديرعامل شرکت فرودگاه ها و ناوبری هوایی ایران در امور هوانوردی و یکی از متخصصان تاریخ زنده صنعت هوانوردی ایران است. او در گفت‌وگو با خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی به تشریح جزییات ورود هواپیما به کشور و اتفاق هایی که طی این سال ها در این صنعت افتاده است، پرداخت.

اولین پروازها، شرکت های هواپیمایی و فرودگاه ها در کشور چگونه شکل گرفتند و چطور اداره می شدند؟

پس از سال ۱۲۸۲ شمسی که برای اولین بار برادران رایت توانستند با یک وسیله پرنده موتوردار برای مدت کوتاهی و ارتفاع ۱۲۰ پایی پرواز کنند، اولین هواپیمای خریداری شده یونکرس (yunkers) ساخت آلمان که یک هواپیمای یک موتوره بود در سال ۱۳۰۱ در فرودگاه قلعه مرغی فرود آمد. آن زمان دولت وقت تصمیم گرفت، نهادی را به منظور فعالیت‌های هوانوردی پایه‌گذاری کند. بنابراین در سال ۱۳۰۲ گروهی از افسران را به سرپرستی آقای احمدخان نخجوان به کشور فرانسه و در سال ۱۳۰۳ نیز تیمی به سرپرستی آقای عیسی خان اشتوداخ برای گذراندن دوره های خلبانی به روسیه اعزام شدند.

پس از آن دولت شروع به خریداری تعدادی هواپیمای گشت زنی، آموزشی و پست از کشورهای آلمان، روسیه، انگلستان و فرانسه به همراه خلبان اجاره ای کرد و برنامه ریزی به این شکل بود که همزمان دو گروه خلبان آموزش دیده از روسیه و فرانسه به کشور برگردند اما به دلیل تغییرات آب و هوایی و مشکلاتی که در مسیر بود، این دو گروه در ۵ و ۸ اسفند ۱۳۰۴ وارد فرودگاه قلعه مرغی شدند. در واقع، سال ۱۳۰۴ را می توان نقطه عطف فعالیت های هواپیمایی کشور دانست. متعاقبا تعدادی هواپیمای آموزشی یک نفره و پست از روسیه، فرانسه و انگلیس به شکل قطعات خریداری و در بندرانزلی یا بوشهر مونتاژ می‌شد و خلبان های دوره دیده با این هواپیماها به سمت فرودگاه قلعه مرغی پرواز می کردند.

تولید اولین هواپیمای داخلی در ابتدای سال ۱۳۱۷

از ابتدای دهه اول ۱۳۰۰ فعالیت های زیادی در حوزه هوانوردی کشور انجام شد از جمله مهمترین اقدامات تاسیس کارخانه مونتاژ هواپیما با نام «شهباز» در دوشان تپه بود که هواپیماهای تایگرموس و آداکس انگلیسی را مونتاژ می کرد. در سال ۱۳۱۷ اولین هواپیمای تولید کشور که موتور آن خارجی بود ساخته شد که برای اهداف آموزشی،گشت و پست مورد استفاده قرار می گرفت. البته به علت وقوع جنگ جهانی اول این کارخانه با مشکل مواجه شد و به دلیل اینکه دیگر امکان وارد کردن قطعات وجود نداشت، پس از تولید حدود ۲۰ فروند فعالیتش متوقف شد.

از زمانی که وسیله پرنده موتوردار ساخته شد و پرواز کرد حدود ۲۰ سال طول کشید تا شرکت های هواپیمایی مسافربری KLM هلند و  AIR FRANCE فرانسه تاسیس و اقدام به جابه جایی مسافر کردند که البته آن زمان توان جا به جایی ۱۰ تا ۲۰ مسافر وجود داشت. بنابراین با توجه به رشد صنعت هواپیمایی در اروپا و امریکا، تاسیس شرکت های هواپیمایی مسافربری و استقبال مردم از این وسیله حمل و نقل سریع و ایمن و به منظور قانونمند کردن فعالیت های خدمات هوایی کشوری در سال ۱۳۲۳ شمسی ۵۲ کشور نسبت به تشکیل و تدوین مفاد کنوانسیون شیکاگو اقدام کردند و آیین نامه هایی در ۹۶ ماده (حقوق بین الملل و امور هوانوردی) را برای شبکه پروازی کشورها تهیه و تنظیم کردند. در نتیجه این امر در سال ۱۳۲۶ شمسی سازمان جهانی هواپیمایی کشوری (ایکائو ICAO) در مونترال کانادا تاسیس شد و یک سال بعد کشور ایران به عضویت این سازمان جهانی درآمد و آیین‌نامه ها و الحاقیات مترتب آن را در چارچوب امور اجرایی و نظارت هوایی قبول کرد.

آن زمان ایران یک نهاد تنظیم کننده داشت. درباره این نهاد و فعالیت آن توضیح دهید.

در سال ۱۳۲۵ در وزارت راه وقت دفتری به نام دفتر هواپیمایی تاسیس می شود که به شکل محدود موضوعات هوایی را مورد بررسی قرار داده و درباره آن گزارش تهیه می کردند. اعضای این دفتر پیش نویس قانون هواپیمایی کشوری ایران را تدوین کردند و در ۲۸ تیر ۱۳۲۸ قانون تاسیس اداره کل هواپیمایی کشوری وابسته به وزارت راه در مجلس به تصویب می رسد. اولین رییس اداره کل هواپیمایی کشوری احمد شفیق بود که از مرداد ۱۳۲۸ به مدت ۴ سال در این سمت قرار داشت و دومین رئیس هواپیمایی تیمسار سرلشکر عیسی خان اشتوداخ بود که از ۱۳۳۲/۵/۳۱ به مدت ۴ سال عهده دار این مسئولیت بوده است. با توجه به این قانون مصوب، اداره کل هواپیمایی کشوری دستورالعمل ها و آیین نامه های سازمان جهانی هواپیمایی کشوری (ICAO) را دنبال و اجرا می کند و فرایند فعالیت های بخش سیویل (مسافربری و بار ) را پیگیری و نظارت می کرد. همچنین این اداره کل وظیفه داشت در صورت تشکیل شرکت های خصوصی ضمن نظارت بر عملکرد آنها بر روابط صحیح تساوی حقوق و بهره برداری منطقی بین شرکت ها و ارائه خدمات مطلوب به مسافرین و تحکیم روابط ذینفعان و اعمال حاکمیت دولت اقدام کند.

در ادامه شرکت های هواپیمایی ایرانی از جمله ایرانین ایرویز فعالیت خود را شروع کردند، مقدمات راه اندازی شرکت ایرتاکسی و شرکت هواپیمایی نفت و پارس ایر آغاز و فعالیت ها در این زمینه ادامه پیدا کرد. در ابتدای سال ۱۳۱۷ فعالیت های پروازی در فرودگاه مهرآباد کلید خورد و باشگاه خلبانی هواپیمایی کشوری با به کارگیری ۲۰ فروند هواپیما جهت تربیت و آموزش خلبان های غیرنظامی تاسیس و شروع به کار کرد و ورود و خروج مسافرین و کُرو پروازی از طریق مهرآباد جنوبی انجام می شد. اکثر پروازهای قلعه مرغی و پروازهایی که ابتدا در منطقه هوایی مهرآباد انجام می گرفت بیشتر نظامی، پست و گشت زنی های هوایی بود. علت هم این بود که قبل از شکل گرفتن هواپیمایی کشوری در سال ۱۳۰۳ به پیشنهاد ستادکل، دفتر هواپیمایی کل قشون دولت ایران تشکیل شده بود.