سرویس اجتماعی
فرونشست زمین در ایران بیش از ۵برابر متوسط جهانی است. ایران رتبه چهارم فرونشست در دنیا را دارد و ۲۹ استان کشور درگیر آن هستند. اینها همه آمارهایی است که خبر از بحرانیشدن وضعیت فرونشست در ایران میدهد. پدیدهای که هر چند جهانی است و بیش از ۱۵۰ کشور با آن درگیر هستند اما در ایران رشدی فزاینده داشته و اثرات آن در چند سال اخیر به شکل فروریزش به شکل ملموس توجه افکار عمومی را به خود جلب کرده است. این اتفاقات بازتابهای زیادی نیز در فضای مجازی داشته و نگرانیهای زیادی را در جامعه به وجود آورده است.
اما فرونشست زمین چیست و این پدیده از چه زمانی در ایران رخ داده و چرا در چند سال گذشته اوج گرفته و اثرات آن به شکل فروریزش در استانهایی مثل اصفهان و تهران پدیدار شده و حساسیتها را بالا برده؟
فرونشست چیست؟
فرونشست زمین یک بحران جهانی است و مهمترین عامل آن زمین بحران آب است. طبق آمارها ۱۵۰ کشور و صدها شهر سالانه حدود ۱۰ سانتیمتر فرونشست دارند و طبق تحقیقات انجامشده فرونشست یا غرق تدریجی زمین تا سال ۲۰۴۰ میتواند ۱۹درصد جمعیت جهان را تحت تأثیر قرار دهد. به طور مثال ۴۵ ایالت آمریکا و بیش از ۹۵ شهر چین به ترتیب با پهنهای بیش از ۱۷ هزار و ۷۹ هزار کیلومتر مربع دچار مخاطره فرونشست هستند. خشکسالی و کمبود بارش و از سوی دیگر برداشت و استخراج بیرویه آب از سفرههای زیرزمینی، استحصال و استخراج معادن نفت، گاز، زغالسنگ و کانسارها، فروچالهها و تنش ایجادشده بهواسطه ایجاد و احداث سازههای بزرگ از جمله علل فرونشست زمین است. به طور کلی در دنیا حدود ۷۷ درصد فرونشست به علت عوامل انسانی است که ۶۰ درصد از این عوامل مربوط به برداشت آبهای زیرزمینی برمیگردد. البته طبق گزارشهای سازمان نقشهبرداری این نسبت در ایران بالاتر است و حدود ۹۰ صد پدیدههای فرونشست به دلیل برداشت آبهای زیرزمینی است.
فرونشست در ایران از چه زمانی آغاز شد؟
نخستین گزارش رسمی درباره فرونشست زمین در ایران سال ۸۳ از سوی سازمان نقشهبرداری کشور منتشر شد و در اختیار مسئولان دولت و مدیریت بحران کشور قرار گرفت. البته تغییرات ارتفاعی در منطقه تهران، اولین بار در شمال بزرگراه آزادگان در سال ۱۳۸۰ اتفاق افتاد که در مقایسه با سال ۱۳۷۱، فرونشستی معادل ۱,۲ متر در یک بازه ده ساله مشاهده شد. این پدیده در ایران از حدود سال ۱۳۴۷ در دشت رفسنجان دیده شده بود و سپس نشانههای سال ۶۶ در اصفهان خود را نشان داد. با این همه از آن تاریخ با دهه هشتاد هر چند رفتهرفته منابع آبی و ذخیره آبهای زیرزمینی کمتر شد اما توجه لازم به پدیده فرونشست و پیامدهای آتی آن در کشور نشد. حتی از دهه هشتاد و پس از آغاز مطالعات و انتشار گزارشهای ابتدایی نیز اقدامهای ملموسی برای مقابله با این بحران انجام نشد تا جایی که تا سال ۹۲ به گفته رییس سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور فرونشست یک میلیون هکتار از دشتهای کشور را در برگرفت.
ایران، رکوردار فرونشست در دنیا
طبق گزارش سازمان زمینشناسی ایران از ۶۰۹ دشت ایران حدود ۵۰۰ دشت دارای آب شیرین هستند که همه آنها با پدیده فرونشست مواجه اند. علیرضا شهیدی رییس سازمان زمینشناسی و اکتشافات این وضعیت را فاجعه و زلزله خاموش دانسته است. شهیدی تاکید کرده که در کل دنیا اجازه دسترسی به منابع آبی بین ۳ تا ۲۰ درصد است و وقتی به ۴۰ تا ۶۰ درصد برسد، به عنوان تنش یاد میشود و بین ۶۰ تا ۸۰ درصد بحران است و این در حالی است که در ایران گاهی بالای ۸۰ درصد از منابع آبی را استفاده میکنیم. بر اساس آمارهای اعلام شده در هر دو کیلومتر مربع یک حلقه چاه در کشور یعنی بیش از یک میلیون و ۴۰۰ هزار حلقه چاه در ایران وجود دارد که ۷۰۰ هزار حلقه آن و باقی غیرمجاز هستند. به گفته علی بیتاللهی مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تنها در استان تهران ۵۰ هزار حلقه چاه وجود دارد که گفته میشود ۴۰ هزار حلقه آن غیرمجاز است. این استخراج بیرویه منجر به فرونشست زمین شده که تبدیل به فروریزشهایی در مناطق مختلف تهران شده است. تا جایی که موسسه تحقیقاتی اینتللب که گروه بینالمللی مشاوره اطلاعاتی است، نیز تیرماه سال گذشته با انتشار چند تصویر ماهوارهای، فرونشست زمین در اطراف تهران را بمب ساعتی بیصدا دانست که تهدیدی برای ۱۳ میلیون نفر جمعیت ساکن در این مناطق محسوب میشود. بر اساس این گزارش سالانه ۲۵ سانیمتر فرونشست زمین در برخی مناطق تهران رخ میدهد. این در حالی است که محسن طباطبایی مزدآبادی، دبیر کل اقتصاد شهری ایران فرونشست زمین در تهران را روزانه ۱ میلیمتر معادل سالانه ۳۶ متر دانسته است. بنابراین طبق این آمار تهران از منظر فرونشست زمین در دنیا رکورددار است. بیشترین خطر فرونشست نیز در مناطق غربی و جنوب غربی تهران است و به گفته دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی طبق برآوردها در شهر تهران حدود سه میلیون نفر در معرض مخاطرات ناشی از فرونشست و فروریزش زمین هستند.
از حدود پنج دهه قبل پدیده فرونشست زمین در کشورمان با شروع خشکسالیها و افزایش برداشت آبهای زیرسطحی تشدید شده و در چند سال اخیر آهنگ نشست شتاب بیشتری پیداکرده است.
رئیس سازمان مدیریت بحران بهتازگی آمارهای جدیدی از فرونشست زمین اعلام کرد و گفت: از مجموع ۳۰۹دشت کشور، ۲۰۹دشت بیش از ۱۸سانتیمتر فرونشست داشتهاند. همچنین برخی از گزارشها نشان میدهد فرونشست زمین در برخی از مناطق کشور به بیش از ۳۰سانتیمتر رسیده است.
کشورمان یکی از بدترین کشورها ازنظر گسترش بیابان است. لااقل از منظر دو معیار این ادعا قابل راستیآزمایی است؛ یکی از منظر فرونشست زمین که میزان نشست زمین در ایران بالاترین حد در کل کره زمین است. آخرین گزارش سازمان زمینشناسی ایران اشاره میکند که در استان فارس در فاصله بین دشت صفا و جهرم فرونشست زمین به رقمی حدود ۵۴سانتیمتر در سال رسیده است. نرخ فرسایش خاک نیز منظر دومی است که نشان میدهد ایران یکی از بدترین کشورها در بیابانزایی است. بر اساس گزارش سازمان ملل یکدوازدهم رقم کل فرسایش خاک در جهان بهتنهایی در ایران تولید میشود.
نگرانی از سرعت فرونشست زمین
حسین میرزایی، نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی با ابراز نگرانی از فرونشست زمین گفت: در دو سال گذشته برای سران سه قوا نامهای ارسال و تأکید کردیم اگر وضعیت فرونشست در اصفهان ادامه پیدا کند زمین، اصفهان را خواهد بلعید و اگر به داد اصفهان نرسیم، در زمانی نهچندان دور و شاید آیندهای نزدیک باید اصفهان را در کتابهای تاریخ جستوجو کنیم.
او با بیان اینکه هر یک سانتیمتر فرونشست زمین در سال، ساختمانها و فضاهای شهر را تهدید میکند، افزود: این در حالی است که نرخ فرونشست زمین در شهر اصفهان هرسال بین ۱۹ تا ۲۰سانتیمتر است.همچنین محمدحسن نامی، رئیس سازمان مدیریت بحران نیز شامگاه ۱۶شهریورماه در نشست بررسی آخرین اقدامات انجام شده در خصوص جبران خسارات سیل و زلزله در چهارمحال و بختیاری با اشاره به آمارهایی در خصوص فرونشست زمین در دشتها به اهمیت آبخیزداری در کشور برای جلوگیری از خسارات سیل، گفت: ۳۰۰هزار میلیارد ریال اعتبارات ملی برای انجام عملیات آبخیزداری در کشور درخواست شده است.
او با بیان اینکه باید در بالادست حوزههای آبخیز در کشور عملیات آبخیزداری و میان دست عملیات آبخوانداری انجام شود، خاطرنشان کرد: هزینه ساخت سدهای زیرزمینی نسبت به هزینههای ساخت سدهای روباز کمتر است و باید در دستور کار قرار بگیرد.
خشکسالی و استحصال بیرویه آبهای زیرزمینی
خشکسالیهای دهههای اخیر، اثر چشمگیر بر افت سطح آب زیرزمینی در پهنههای دشتگون ایرانزمین گذاشته است. نزولات جوی در شکل برف و باران، مهمترین چشمه تغذیهکننده آبخوانها هستند و با کاهش بارندگیها، تغذیه سفرههای آب زیرزمینی نیز کاهش یافته و بیلان منفی آب را در آنها شاهد خواهیم بود؛ بنابراین بهعنوان عامل طبیعی، خشکسالیهای ممتد در کشور را میتوان یکی از علل اصلی کاهش سطح آب زیرزمینی و بهتبع آن بروز و گسترش فرونشست زمین دانست.
حفاری چاههای مجوزدار و فاقد مجوز و استحصال بیرویه آبهای زیرزمینی علاوه بر خشکسالیهای ممتد، مهمترین عامل انسانی وقوع فرونشست زمین است و از میان چاههای آب، باید تاکید ویژه روی چاههای تأمین آب کشاورزی و زراعی کرد که مؤثرترین عوامل افت سطح آب زیرزمینی و در نتیجه وقوع فرونشست زمین هستند.
روشهای غلط و منسوخ آبیاریهای زراعی نیز از عوامل اصلی وقوع و گسترش فرونشست زمین هستند. آبیاری به روش غرقابی که در اکثر مزارع و باغات کشور رایج است، نیاز آبی بالایی را تحمیل میکند و برای تأمین چنین نیازی، نیاز به استحصال بیرحمانه آب از سفره کراندار آبهای زیرزمینی است.
۵۰ تا ۷۰هزار سال زمان برای درمان فرونشست زمین
فرونشست زمین یکشبه بهوجود نمیآید. این اتفاق یک پروسه زمانی را طی میکند و بر اساس اتفاقاتی شکم زمین خالی میشود و خاک لایهلایه میشود و پایین میافتد و فرونشست شکل میگیرد. فرونشست زمین مسئله مهمی است که برای درمان آن به ۵۰ تا ۷۰هزار سال زمان نیاز داریم. در واقع میتوانیم بگوییم منطقهای که دچار نشست زمین میشود، منطقهای مرده است.سیلهای اخیر در کشور محصول همین فرونشستها و برهم خوردن ساختار توپوگرافی منطقه و ایجاد چالهگودهایی بوده که میتوانسته آب را هدایت کند. نتیجه این اتفاق این است که در یکسری از دشتهای کشور نشستها بهاندازهای است که خطوط تأسیسات ریلی و راهآهنها و باندهای فرودگاهها، بزرگراهها و حتی تأسیسات پتروشیمی، پالایشگاهها، بیمارستانها و کارخانههای عظیم و… دچار آسیب و بحرانهای جدی شده است.متأسفانه در بخشهایی از تهران، ورامین، هشتگرد و حتی دشت قزوین بهشدت دچار مشکل فرونشست هستیم.
برخی از تأسیسات حیاتی کشور نیز به همین شکل دچار مشکل شدهاند. همین اکنونکه خطر بهوضوح آشکارشده و نهادهای متولی در جریان این حادثه قرار گرفتهاند باز هم حساسیت لازم برای رفع مشکل یا آمادگی برای کاهش خسارات آن و مباحثی در این مورد وجود ندارد.کارشناسان مهمترین راهکار کاهش سرعت فرونشست زمین را اصلاح رویههای غلط و توسعه کشور بر مبنای واقعیتهای بومشناختی عنوان میکنند.
محمد درویش فعال محیط زیست دراینباره گفت: در شرایطی که ایران رکورددار فرونشست زمین، فرسایش خاک و نابودی تالابها در جهان است؛ نمایندگان مجلس درصدد مانعزدایی از تولید کشاورزی در مناطق کویری و بیابانی بوده و اجازه میدهند تا به بهانه ساخت آلونک و استخر و افزایش بازدهی در اراضی شیبدار، تغییر کاربری در اراضی کشاورزی و عرصههای منابع طبیعی شتاب گیرد بنابراین در این شرایط سخن گفتن و هشدار دادن از اینکه بهجای کلنگ مدیریتی مملکت را نمیتوان با مدیریت کلنگی اداره کرد، خطاست.
کدام استانها درگیر فرونشست هستند؟
براساس آمارهای اعلام شده در اتحادیه اروپا نرخ فرونشست ۴ میلیمتر در سال است به عنوان نرم بحرانی شناخته میشود. این در حالی است که میانگین فرونشست در ایران ۶ سانتیمتر در سال است. این فرونشستهای فزاینده در سالهای اخیر منجر به فروریزشهایی نیز شده که منجر به بالارفتن حساسیت و توجه افکارعمومی نسبت به این موضوع شده است. این پدیده در اصفهان تا حدی بحرانی است که کارشناسان درباره تخریب آثار تاریخی این شهر هشدار دادهاند و به تازگی نیز آثار ناشی از فرونشست در مسجد سید، حمام علی قلی آقا، مسجد قلی آقا، مسجد قطبیه، کاروانسرای ساروتقی و دیگر آثار تاریخی محدوده مرکزی شهر اصفهان مشاهده شده است. پس از آن از نظر تعداد جمعیت شهری نیز استانهای تهران، خراسانرضوی، اصفهان، البرز، کرمان و قم، هرکدام با جمعیتی بالای یک میلیون نفر در ردیف استانهای با ریسک جمعیتی بالای در معرض خطر فرونشست زمین، قرار دارند. همچنین براساس آمارها استانهای فارس، یزد، همدان، مرکزی، چهارمحال و بختیاری، آذربایجان شرقی، زنجان، قم، اردبیل، کردستان، آذربایجان غربی، خراسان شمالی، و کرمانشاه در معرض خطر فرونشست قرار دارند. به گفته سید عبدالرضا سعادت، مدیرکل زمینسنجی و نقشهبرداری زمینی سازمان نقشهبرداری نرخ سالانه فرونشست در مناطق جنوبی استان تهران در حدود ۲۱ سانتیمتر در سال، در استان البرز ۲۹ سانتیمتر در سال، در استان گلستان، ۲۲ سانتیمتر در سال، در استان اصفهان ۱۳ سانتیمتر در سال و در قزوین ۱۸ سانتیمتر در سال و استان کرمان ۱۹ سانتیمتر در سال است.
چه خواهد شد؟
هر چند بسیاری از خسارتهای فرونشست زمین و به ویژه فروریزشها به شکل ملموس در زندگی روزمره مردم قابل لمس است این پدیده پیامدهای غیرملموسی نیز دارد. از جمله خطرات فرونشست، افزایش خطر سیلاب، خسارت به ساختمانها، فونداسیونها و زیرساختها (جاده، خطوط ریلی، پلها و تونلها و ساختارهای زیرسطحی (شبکهها و خطوط انتقال آب، گاز و…)، اختلال در مدیریت آب و بخشهای مرتبط (افزایش هجوم آب شور در نواحی ساحلی، کاهش محصولات زراعی، تشدید پیامدهای خشکسالی و…)، افزایش دیاکسیدکربن خروجی بهدلیل افزایش اکسیداسیون مناطق توربی و باتلاقی، کاهش تنوع زیستی و ارزش اکولوژیکی محسوب میشود. این پدیده در ایران در سالهای اخیر رشد داشته و به گفته کارشناسان در صورت عدم توجه و سیاستگذاریهای ضروری برای مقابله با آن میتواند تبدیل به بحران پردامنهای در کشور شود.