در این میان، سرنوشت بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، به نقطه کانونی بسیاری از تحلیل‌های سیاسی در خاورمیانه و فراتر از آن تبدیل شده است. سقوط بشار اسد نه‌تنها بر سوریه، بلکه بر تمامی معادلات ژئوپلیتیکی منطقه تأثیر خواهد گذاشت.
پیش‌زمینه تاریخی و سیاسی
بشار اسد در سال ۲۰۰۰ پس از مرگ پدرش حافظ اسد، قدرت را در سوریه به دست گرفت. دوران ریاست او در ابتدا با امید به اصلاحات آغاز شد، اما به تدریج حکومت او به سرکوب مخالفان، فساد گسترده و استبداد گرایید. اعتراضات مردمی در سال ۲۰۱۱ به‌عنوان بخشی از “بهار عربی”، به سرعت به یک جنگ داخلی تبدیل شد که طی آن دولت اسد علیه گروه‌های شورشی و تروریستی متعددی جنگید.
عوامل سقوط بشار اسد
۱٫ فشارهای داخلی
بحران اقتصادی: کاهش ارزش پول ملی، تورم شدید، و فروپاشی زیرساخت‌های اقتصادی کشور باعث افزایش نارضایتی مردم شده است.
اعتراضات مردمی: علی‌رغم سرکوب گسترده، اعتراضات در برخی مناطق همچنان ادامه دارد و احتمال گسترش آن وجود دارد.
تجزیه داخلی: تنوع قومیتی و مذهبی سوریه همواره چالش‌برانگیز بوده و ناتوانی دولت در مدیریت آن به افزایش تنش‌ها کمک کرده است.
۲٫ فشارهای خارجی
تحریم‌های بین‌المللی: تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا اقتصاد سوریه را فلج کرده و بر توانایی دولت برای تأمین نیازهای مردم تأثیر گذاشته است.
کاهش حمایت متحدان: اگر روسیه یا ایران به دلایل اقتصادی یا سیاسی حمایت خود را کاهش دهند، سقوط بشار اسد تسریع خواهد شد.
افزایش فشار منطقه‌ای: کشورهای منطقه خاورمیانه نظیر عربستان و ترکیه، همواره در تلاش برای کاهش نفوذ سایر کشورها و تضعیف بشار اسد بوده‌اند.
پیامدهای سقوط بشار اسد
۱٫ تأثیر بر سوریه
تجزیه احتمالی کشور: با توجه به حضور گروه‌های مختلف از کردها تا شورشیان و داعش، احتمال تجزیه سوریه به مناطق تحت کنترل گروه‌های محلی وجود دارد.
افزایش بحران انسانی: با سقوط اسد، جنگ قدرت میان گروه‌های مختلف می‌تواند بحران انسانی را تشدید کند.
۲٫ تأثیر بر منطقه
افزایش تنش در منطقه : سقوط اسد می‌تواند توازن قدرت در منطقه را تغییر داده و رقابت سایر کشورها را تشدید کند.
نقش ترکیه: ترکیه احتمالاً تلاش خواهد کرد تا مناطق مرزی خود را از نفوذ کردها و گروه‌های افراطی پاکسازی کند.
تقویت نفوذ اسرائیل: سقوط اسد ممکن است به نفع اسرائیل باشد.
۳٫ تأثیر بر نظام بین‌الملل
افزایش رقابت قدرت‌های بزرگ: آمریکا و روسیه احتمالاً به رقابت برای شکل‌دهی به آینده سوریه ادامه خواهند داد.
ایجاد بحران‌های امنیتی جهانی: بی‌ثباتی در سوریه می‌تواند به گسترش تروریسم در منطقه و جهان منجر شود.
سناریوهای آینده
۱٫ دولت جدید با حمایت خارجی
شکل‌گیری یک دولت جدید ممکن است با حمایت سازمان ملل و قدرت‌های جهانی همراه باشد، اما این سناریو نیازمند همکاری گسترده بین‌المللی است.
۲٫ ادامه بی‌ثباتی و جنگ داخلی
در صورت نبود توافق، سوریه ممکن است وارد دوره‌ای طولانی‌مدت از خشونت و هرج‌ومرج شود.
۳٫ تجزیه کشور
سقوط اسد می‌تواند منجر به شکل‌گیری چند منطقه مستقل تحت کنترل نیروهای محلی شود که این امر چالش‌های جدیدی برای امنیت منطقه به وجود خواهد آورد.
برای ارائه اطلاعات بیشتر در مورد موضوع سقوط بشار اسد و تحولات خاورمیانه، جزئیات دقیق‌تری در زمینه‌های زیر ارائه می‌شود:
۱٫ وضعیت داخلی سوریه
الف) بحران اقتصادی:
اقتصاد سوریه در دهه گذشته با سقوط آزاد روبرو شده است. زیرساخت‌های اقتصادی کشور در اثر جنگ نابود شده‌اند و صادرات نفتی که بخش اصلی درآمد دولت بود، به حداقل رسیده است.
ارزش پول ملی (لیر سوریه): کاهش شدید ارزش لیر سوریه باعث شده تا خانواده‌های سوری توانایی تأمین نیازهای اولیه خود را از دست بدهند.
کمبود مواد غذایی و سوخت: این کمبودها باعث اعتراضات پراکنده در استان‌هایی مانند سویدا و درعا شده است.
ب) وضعیت نظامی:
بشار اسد توانسته است با کمک سایر کشورها و حمایت هوایی روسیه کنترل بخش‌های مهمی از سوریه را حفظ کند. با این حال، مناطق مهمی همچون ادلب تحت کنترل نیروهای شورشی و گروه‌های افراطی باقی مانده است.
در شرق سوریه، نیروهای کرد تحت حمایت آمریکا کنترل بخش‌های نفت‌خیز کشور را در دست دارند که دسترسی دولت به منابع انرژی را محدود کرده است.
ج) اعتراضات مردمی:
در مناطقی مانند سویدا (که عمدتاً جمعیت دروزی دارند)، اعتراضات جدیدی علیه دولت شکل گرفته که برخلاف گذشته، ابعاد گسترده‌تری یافته است.—
۲. نقش متحدان بشار اسد
الف) روسیه:
روسیه از سال ۲۰۱۵ با مداخله نظامی مستقیم، نقش حیاتی در بقای بشار اسد ایفا کرده است. پایگاه نظامی حمیمیم و دسترسی به مدیترانه برای مسکو از اهمیت استراتژیک برخوردار است.
با این حال، تحلیلگران معتقدند که به دلیل درگیری روسیه در جنگ اوکراین، منابع و تمرکز روسیه بر سوریه کاهش یافته است.
ب) ایران:
ایران از ابتدا یکی از مهم‌ترین متحدان دولت اسد بوده و از طریق حمایت مالی، نظامی و سیاسی به تقویت مواضع وی کمک کرده است.
تهران سوریه را به‌عنوان حلقه‌ای حیاتی در “محور مقاومت” خود می‌بیند که از ایران به عراق، سوریه و لبنان امتداد می‌یابد. اما هزینه‌های بالای این حمایت‌ها و فشارهای داخلی در ایران ممکن است به کاهش نفوذ ایران در سوریه منجر شود.
ج) حزب‌الله لبنان:
حزب‌الله با اعزام نیرو به سوریه، نقش مهمی در تثبیت دولت اسد داشته است. سقوط بشار اسد می‌تواند بر توازن قدرت حزب‌الله در لبنان و منطقه تأثیر بگذارد.
۳٫ نقش مخالفان و گروه‌های مسلح
الف) مخالفان داخلی:
گروه‌های شورشی شامل طیف وسیعی از نیروها از ارتش آزاد سوریه (مخالفان سکولار) تا گروه‌های افراط‌گرایی مانند جبهه‌النصره (وابسته به القاعده) می‌شوند.
ب) داعش و گروه‌های افراطی:
اگرچه داعش بخش زیادی از قلمرو خود در سوریه را از دست داده است، اما همچنان به‌عنوان یک تهدید امنیتی در مناطق شرقی حضور دارد.
ج) نیروهای کرد:
کردهای سوریه که تحت عنوان نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) فعالیت می‌کنند، در حال حاضر مناطق وسیعی در شمال و شرق سوریه را تحت کنترل دارند. سقوط بشار اسد می‌تواند وضعیت آنها را پیچیده‌تر کند، به‌ویژه با توجه به فشار ترکیه برای محدود کردن فعالیت‌های آنها.
۴٫ تأثیرات سقوط بشار اسد بر منطقه
الف) بر ترکیه:
ترکیه که سیاست پیچیده‌ای در قبال سوریه دارد، احتمالاً به دنبال تقویت کنترل خود بر مناطق مرزی و مقابله با کردهای سوریه خواهد بود.
ب) بر اسرائیل:
اسرائیل ممکن است سقوط اسد را فرصتی برای کاهش حضور نظامی سایر کشورها در سوریه بداند، اما از سوی دیگر، ظهور گروه‌های افراطی می‌تواند تهدیدی جدید برای امنیت این کشور ایجاد کند.
ج) بر کشورهای عربی:
سقوط اسد می‌تواند باعث تغییرات عمده‌ای در توازن قدرت بین ایران و کشورهای عربی خلیج فارس، به‌ویژه عربستان سعودی، شود.
۵٫ تأثیرات بر نظام بین‌الملل
الف) رقابت آمریکا و روسیه:
سقوط اسد می‌تواند رقابت میان این دو قدرت بزرگ را تشدید کند. آمریکا احتمالاً تلاش خواهد کرد نفوذ ایران و روسیه را در سوریه کاهش دهد، در حالی که مسکو به دنبال حفظ پایگاه‌های خود در مدیترانه است.
ب) بحران انسانی:
میلیون‌ها نفر از مردم سوریه به کمک‌های بشردوستانه نیاز دارند. سقوط دولت مرکزی می‌تواند بحران پناهجویان را دوباره در ابعاد گسترده‌ای به جریان بیندازد.
نتیجه‌گیری جامع
سقوط بشار اسد نه‌تنها یک بحران داخلی برای سوریه، بلکه یک رویداد بزرگ ژئوپلیتیکی برای خاورمیانه و جهان خواهد بود. این تحول می‌تواند منجر به تجزیه سوریه، ظهور گروه‌های افراطی جدید و تغییر توازن قدرت در منطقه شود. تنها با همکاری گسترده بین‌المللی و تلاش برای حل مسالمت‌آمیز این بحران می‌توان از بی‌ثباتی‌های گسترده‌تر جلوگیری کرد.
سقوط بشار اسد می‌تواند نقطه عطفی در تاریخ خاورمیانه باشد. با این حال، پیامدهای این سقوط به شدت به نحوه مدیریت بحران توسط بازیگران داخلی و خارجی بستگی دارد. همکاری جامعه بین‌المللی و توجه به نیازهای مردم سوریه می‌تواند از بدتر شدن اوضاع جلوگیری کند. در غیر این صورت، سوریه و خاورمیانه شاهد بی‌ثباتی‌های عمیق‌تری خواهند شد.
- نویسنده : احمد شیرازیان
