ضرورت حفظ یکپارچگی در مدیریت مناطق با ارزش زیست محیطی
ضرورت حفظ یکپارچگی در مدیریت مناطق با ارزش زیست محیطی

سرویس اجتماعی تصویب قانون حفاظت و تشکیل کانون شکار ایران در سال ۱۳۳۵، نخستین اقدام مدون در راستای حفظ جمعیت و تنوع جانوران در ایران (حیات وحش ایران) به شمار می‌آید. وظیفه اصلی کانون شکار به عنوان یک نهاد مستقل، حفظ نسل حیوانات قابل شکار و نظارت بر اجرای مقررات آن بود. نخستین تجربه‌های حاصل […]

سرویس اجتماعی

تصویب قانون حفاظت و تشکیل کانون شکار ایران در سال ۱۳۳۵، نخستین اقدام مدون در راستای حفظ جمعیت و تنوع جانوران در ایران (حیات وحش ایران) به شمار می‌آید. وظیفه اصلی کانون شکار به عنوان یک نهاد مستقل، حفظ نسل حیوانات قابل شکار و نظارت بر اجرای مقررات آن بود. نخستین تجربه‌های حاصل از قانون یاد شده روشن ساخت که حفظ جانوران وحشی تنها از راه حفاظت از زیستگاه‌های آنها میسر است. از این رو زمینه تأسیس یک نهاد دولتی جدید به نام سازمان شکاربانی و نظارت بر صید در سال ۱۳۴۶ فراهم و این سازمان جایگزین کانون شکار شد.

در قانون‌های مربوط به این سازمان، امکان اختصاص بخش‌هایی از کشور به پارک‌های ملی (که در آن زمان پارک حیات وحش نامیده می‌شد) و منطقه‌های حفاظت شده با تعریف‌های معین فراهم شد. به این ترتیب اولین سنگ بنای مناطق حفاظت شده ایران در سال ۱۳۴۶، یعنی ۹۵ سال پس از احداث اولین پارک ملی جهان (پارک ملی یلواستون در امریکا) و ۱۹ سال پس از بنیانگذاری اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع (IUCN: International Union for Conservation of Nature) نهاده شد. در این سال پیشنهاد تأسیس دو پارک ملی و پانرده منطقه حفاظت شده به عنوان نخستین گروه از مناطق حفاظت شده ایران، به تصویب شورای عالی شکاربانی و نظارت بر صید رسید.
درک جایگاه محیط زیست با مفهومی فراگیر و ضرورت توجه هرچه بیشتر به حفاظت آن، به تشکیل سازمان حفاظت محیط زیست ایران در سال ۱۳۵۱ و ادغام سازمان شکاربانی و نظارت بر صید در آن منجر شد. در سال ۱۳۵۳، عنوان پارک حیات وحش به طور رسمی به پارک ملی تغییر یافت. همچنین ایجاد دو طبقه جدید از مناطق حفاظت شده با عنوان‌های پناهگاه حیات وحش و اثر طبیعی ملی نیز مورد تصویب قرار گرفت.
علاوه بر چنین مناطقی که با طبقه‌بندی‌های IUCN همخوانی دارند و در ایران با نام مناطق چهارگانه مصوب شده‌اند، نواحی دیگری نیز با عنوان‌های منطقه شکار ممنوع، تالاب، تالاب بین‌المللی و ذخیره‌گاه زیست‌کره، تحت مدیریت قرار دارند.
مناطق چهارگانه حفاظت محیط‌زیست براساس دستور صریح قانون در اختیار سازمان حفاظت محیط‌زیست هستند، اما دوگانگی مدیریتی در این مناطق، یکی از چالش‌های اصلی سازمان حفاظت محیط‌زیست است.
اگرچه سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌گفته کارشناسان، مدیریت مناسبی بر مناطق چهارگانه زیرنظر خود ندارد، اما صدور سند برخی از این مناطق به نام سازمان منابع طبیعی که پروژه‌های حفاظتی جنگل و مرتع گونه‌های جانوری در آنها در حال اجراست، موجب بروز برخی مشکلات و در یک کلام مدیریت دوگانه و موازی در این عرصه‌های حساس و مهم طبیعی شده است.
چندی پیش خبری منتشر شد که براساس آن به‌تازگی در منطقه چهارگانه محیط‌زیستی «بلس کوه» تنکابن در غرب مازندران اداره کل منابع طبیعی بخش نوشهر مازندران اقدام به ورود به منطقه نمونه گردشگری چالدره و سرمایه‌گذار این مجموعه گردشگری را از ۱۱۰هکتار پروژه حفاظتی جنگل خلع ید کرده است.
این اقدام در شرایطی صورت گرفته که به‌گفته کارشناسان منابع طبیعی و سازمان حفاظت محیط‌زیست، چالدره یکی از موفق‌ترین پروژه‌های طبیعت‌گردی در کشور و پایلوت اجرای طرح‌های طبیعت‌گردی همخوان با حفاظت از محیط‌زیست بود. نقض مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست بر این منطقه چهارگانه ‌در حالی صورت گرفته است که معاونت حقوقی ریاست‌جمهوری پیش‌تر و در نامه‌ای به معاون توسعه منابع وزارت جهادکشاورزی اعلام کرده بود، «با توجه به آنکه اجرای پروژه‌های مختلف زیست‌محیطی و توسعه گردشگری در استان‌های مختلف ازجمله برنامه‌های مورد تأکید در قانون برنامه ششم توسعه و مواد ۹۸، ۹۹ و ۱۰۰ این قانون بوده ، طرح چالدره ازجمله طرح‌های مربوط به حفظ جنگل و محیط‌زیست بود که با هدف احیای جنگل و محیط‌زیست آغاز شد و باید تا پایان سال ۱۴۰۳ تداوم یابد.»
معضلات مرتبط با مناطق حفاظت شده و چهارگانه در سازمان حفاظت محیط‌زیست فراوان است و محمد درویش، فعال محیط‌زیست در این‌باره می‌گوید: مشکلات در مناطق حفاظت‌شده و چهارگانه آنقدر زیاد است که چالش تعیین مالکیت و مدیریت این مناطق کمتر به چشم می‌آید. مناطق حفاظت‌شده، پارک‌های ملی و مناطق چهارگانه و شکار ممنوع، تنها روی کاغذ حفاظت می‌شوند.
در بسیاری از این مناطق صنایع مستقرشده و چرای دام به‌صورت افراطی انجام می‌شود. برای نمونه می‌توان به پارک ملی کلاه‌قاضی اصفهان اشاره کرد که سازمان حفاظت محیط‌زیست مجوز ساخت و عبور بزرگراه از دل آن و بهره‌برداری معادن را صادر کرد. در منطقه حفاظت‌شده کرکس هم بیشتر از هر جای دیگر معدنکاوی صورت می‌گیرد؛ بنابراین در بحث مدیریت مناطق حفاظت‌شده و مناطق چهارگانه توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست هنوز فاصله زیادی داریم. پس اینکه سند یک منطقه حفاظت‌شده به نام کدام سازمان باشد، یک امر ثانویه است؛ چون هنوز در قدم اول حفاظت قرار داریم.
براساس ماده ۳ قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست، عرصه‌های طبیعی با عنوان پارک‌های ملی، آثار طبیعی ملی، پناهگاه حیات‌وحش و منطقه حفاظت‌شده‌، تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار دارند و هرگونه دخل‌وتصرف در اراضی این مناطق، تابع مقررات ویژه است و سازمان حفاظت محیط‌زیست قائم‌مقام همه سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها در این مناطق است.
هیأت‌وزیران، ۸ خردادماه ۸۴‏ سازمان حفاظت ‌محیط‌زیست را نماینده‌ دولت‌ در مناطق‌ چهارگانه تعیین کرد و به استناد اصل ۱۳۸ قانون ‌اساسی و ماده ۱۶قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست، به‌منظور حفاظت کامل از مناطق چهارگانه این سازمان به‌عنوان نماینده دولت در مناطق مزبور از لحاظ مالکیت بر منابع و اراضی ملی و دولتی تعیین شد. همین مصوبه نشان می‌دهد سازمان منابع طبیعی نمی‌تواند در حوزه مدیریتی مناطق چهارگانه دخالت کند.
طبق قانون، پارک ملی محدوده‌ای از منابع طبیعی کشور اعم از جنگل، مرتع، بیشه‌های طبیعی، اراضی جنگلی، دشت، آب و کوهستان است که به‌عنوان مظاهر طبیعی ایران تلقی شده و برای حفظ همیشگی وضعیت طبیعی و ایجاد محیط مناسب برای تکثیر و پرورش جانوران وحشی و رشد رستنی‌ها در شرایط طبیعی حفاظت می‌شوند؛ بنابراین با مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست، در پارک‌های ملی تیراندازی، شکار، تعلیف احشام، قطع درختان، بوته کنی و به‌طور کلی هر عملی که موجب تخریب محیط شود، ممنوع است. در بخش آثار طبیعی ملی نیز این مناطق که شامل پدیده‌های نمونه و نادر گیاهی یا حیوانی یا اشکال یا مناظر کم‌نظیر و کیفیات ویژه طبیعی زمین یا درختان کهنسال یادگار تاریخی است، باید تحت حفاظت قرار بگیرند.
تعلیف احشام، قطع درختان، بوته کنی، تجاوز و تخریب محیط و هر عملی که موجب ‌تغییر اکوسیستم آثار طبیعی ملی شود، ممنوع است. پناهگاه‌های حیات‌وحش نیز شامل جنگل، مرتع، بیشه‌های طبیعی، اراضی جنگلی، دشت، محیط‌های آبی و کوهستان و زیستگاه طبیعی نمونه با شرایط اقلیمی خاص برای جانوران وحشی، ‌به منظور حفظ یا احیای این زیستگاه‌ها تحت حفاظت قرار می‌گیرند.
شکار و صید در این مناطق ممنوع است و قطع درختان، بوته‌کنی، تجاوز و تخریب محیط، خارزنی، زغال‌گیری و هر عملی که موجب تخریب و تغییر اکوسیستم شود ممنوع است؛ حتی تعلیف احشام نیز طبق ضوابط تعیین شده در این نقاط انجام می‌شود. مناطق حفاظت‌شده در جنگل‌، مرتع‌، دشت‌، آب‌ و کوهستان‌ از لحاظ ضرورت‌ حفظ و تکثیر نسل‌ جانوران‌ وحشی‌ یا حفظ و احیای رستنی‌ها و وضع‌ طبیعی‌ آن‌ دارای‌ اهمیت‌ خاص هستند و تحت‌ حفاظت‌ قرار می‌گیرند.
واگذاری مالکیت و مدیریت این عرصه‌های حساس از سازمان منابع طبیعی به سازمان حفاظت محیط‌زیست برای تمرکز بر اقدامات حفاظتی بیشتر بر مناطق چهارگانه و حفاظت‌شده صورت گرفته است. قانون هرگونه فعالیت حفاظتی در مناطق چهارگانه را با مدیریت و نظارت محیط‌زیست فارغ از آنکه سند این مناطق به نام سازمان منابع طبیعی یا هر دستگاه دیگری باشد، مجاز دانسته و از آن استقبال کرده است؛ این در حالی است که به‌گفته کارشناسان دوگانگی مدیریتی بر مناطق چهارگانه و حفاظت‌شده همچنان برقرار است و سازمان حفاظت محیط‌زیست نتوانسته است آنطور که باید جایگاه خود را در مدیریت یکپارچه این مناطق ارتقا دهد.