در واقع آن دسته از پروژه‌های سرمایه‌گذاری که گران به‌دست می‌آیند ولی کم‌مصرف و بی‌فایده هستند. همچنین در مباحث رفتار سازمانی، خطای ادراکی که تحت عنوان تشدید تعهد شناخته می‌شود، مشابه با استعاره فیل سفید است. در اثر این خطای ادراکی، بر روی تصمیمات اشتباهی که گرفته شده است، پافشاری می‌شود فقط به این دلیل که برای آنها هزینه زیادی پرداخت شده است.
شرحی بر حکایت فیل سفید
نوع کمیابی از فیل‌ها وجود دارند که رنگ آنها بین قرمز و قهوه‌ای است و وقتی پوست آنها خیس شود رنگ پوست‌شان به صورتی روشن تبدیل می‌شود. در زمان‌های قدیم در جنوب شرق آسیا، به این نوع از فیل‌ها، فیل سفید می‌گفتند. آنها فیل سفید را مقدس دانسته و طبق قانون، کشتن فیل سفید یا کار کشیدن از آن ممنوع بود. جالب است بدانید این رسم هنوز در کشورهایی مثل برمه و تایلند وجود دارد. در آن روزگار، فیل سفید سمبل قدرت و عدالت بود و پادشاهان تلاش می‌کردند که فیل‌های سفید را پیدا کرده و از آنها مراقبت کنند و با هدف بزرگ نشان دادن خود، به عنوان تحفه به پادشاهان دیگر کشورها هدیه دهند. با توجه به نادر بودن فیل سفید، نگهداری و مراقبت از آنها به شکل ویژه و با صرف هزینه‌های زیاد صورت می‌گرفت.
حکایت فیل سفید در مدیریت و کسب و کار به سال ۱۸۵۱ بر می‌گردد، در آن زمان پادشاه کشور سیام (تایلند امروز) به پادشاه کشور همسایه‌اش فیل سفید رنگی را به عنوان هدیه می‌دهد. فیل سفید گونه‌ای کمیاب در آن کشور بود، که مظهر عدالت و قدرت شناخته می‌شد و برای مردم بسیار با ارزش و قابل احترام بود. درباریان و اطرافیان چاپلوس پادشاه که به دیدار فیل سفید می‌آمدند، برای خوش‌خدمتی در جلوی پادشاه شروع به تمجید و تحسین از فیل سفید می‌کردند، به طوری که پادشاه تحت تأثیر حرف‌های اطرافیانش دستور ساخت خانه‌ای بسیار زیبا برای این هدیه با ارزش را داد و چندین نفر مسئول تیمار و نگهداری از حیوان قرار داد. برای تهیه خوراک فیل سفید از بهترین مواد موجود در کشور استفاده می‌شد، به طوری که پادشاه مجبور به تحمل هزینه‌های بسیاری برای نگهداری از این حیوان با ارزش شده بود.
عمر فیل نزدیک به ۹۰ سال است، با این تفاصیل این هدیه گران‌بها به نسل بعد از آن پادشاه هم به ارث رسید و آنها بدون آنکه بدانند این حیوان به چه دردی می‌خورد و برای چه از آن نگهداری می‌شود، متحمل پرداخت هزینه‌های سنگین مراقبت و نگهداری از فیل سفید شده بودند. تا اینکه روزی مرد خردمندی به آن سرزمین آمد و وارد دربار پادشاه شد. او دید که پادشاه با وجود اینکه کشورش دارای مشکلات مالی بسیاری است و به سختی از پس هزینه‌های اداره کشورش برمی‌آید، هزینه بسیاری را برای نگهداری از فیل سفید می‌پردازد. مرد خردمند از درباریان در مورد آن حیوان سؤال پرسید، که این حیوان برای شما چه سود و منافعی دارد که اینقدر برای نگهداری آن هزینه می‌کنید در حالی که برای اداره کشور با مشکلات مالی بسیاری روبرو هستید. هیچ کس از افراد دربار نمی‌دانست که فایده نگهداری از فیل به چه علت است و فقط به این علت که به پادشاه جوان این حیوان به ارث رسیده است از آن نگهداری می‌شد. مرد خردمند رو به پادشاه جوان کرد و گفت: بهتر ایست که این حیوان را در طبیعت رها کنید و هزینه‌ای که برای نگهداری آن می‌پردازید را در محل دیگری که برای شما سود و منفعت دارد خرج کنید.
فیل سفید نماد چیست؟
فیل سفید به پروژه یا وضعیتی گفته می‌شود که هزینه نگهداری آن به صرفه نیست و در عین حالی ارزشی هم برای فروش ندارد. از منظر اقتصادی، این عنوان به یک دارایی، سرمایه و یا کسب و کاری تلقی می‌شود که هزینه عملیات بالایی داشته و نگهداری آن به شدت سخت است، در عین حال درآمدی که باید را هم ایجاد نمی‌کند.
فیل سفید نماد چیزهایی است که فایده‌ای چندان برای ما ندارند اما به دلیل اینکه در گذشته هزینه یا زحمت و زمان زیادی برای آنها صرف شده است همچنان نگهداری شده و برای آنها هزینه می‌شود. در واقع به علت هزینه‌ای که برای آنها کرده‌ایم نمی‌توانیم از آنها دل بکنیم.
به زندگی، کسب و کار و روابط خود فکر کنید. قطعاً فیل‌های سفید بسیاری را پیدا خواهید کرد که هیچ نفعی برای شما ندارند اما صرفاً به دلیل هزینه‌ای که برای آنها کرده‌اید همچنان نگهداری می‌شوند. مثلاً: رشته تحصیلی که هیچ علاقه و استعدادی در آن ندارید اما به دلیل سال‌هایی که برای آن زمان گذاشته‌اید، سال‌های دیگری را نیز هدر می‌دهید تا اقلاً لیسانس بگیرید، سریال‌هایی که هیچ لذتی از آنها نمی‌برید اما به دلیل آنکه نیمی از آن را دیده‌اید اصرار دارید که تا انتها ببینید، کتاب‌هایی که بعد از چند فصل متوجه می‌شوید که پاسخ مسئله‌ای که فکر می‌کردید در آن نیست اما چون نیمی از آن را خوانده‌اید همچنان زمان صرف می‌کنید تا به انتها برسید، کفشی که پایتان را می‌زند و زخم می‌کند اما به دلیل هزینه آن، همچنان می‌پوشید، رابطه‌ای عاطفی که هر لحظه آن برایتان درد و رنج شده است اما به دلیل آنکه بخشی از عمرتان را صرف آن کرده‌اید همچنان ادامه می‌دهید، ماده‌ای غذایی که فاسد شده است اما به دلیل پولی که صرف خرید آن کرده‌اید می‌خورید، کسب و کاری که در ایده یا مشتری هدف خود اشتباه کرده است اما به دلیل هزینه‌های انجام شده همچنان از تغییر مسیر خودداری می‌کند و به هزینه ادامه می‌دهد و مهارت یا تخصصی که بازار کارش کساد شده و صرفاً به دلیل آنکه عمرمان را پای آن گذاشته‌ایم رها نمی‌کنیم.
فیل سفید در مدیریت و کسب و کار
به این داستان فکر کنید. فیل سفید نماد یک المان پرهزینه اما بی‌فایده در تجارت است. ما چند مورد پر هزینه اما بی‌فایده در کسب و کارمان داریم؟ چه جاهایی پایبند استراتژی‌های اشتباه‌مان شده‌ایم؟
مانند دستگاه یا لاین جدیدی که برای تجارت خود تهیه می‌کنید و جواب نمی‌گیرید. پول دستگاه، پرسنل و تبلیغات داده‌اید و فضا اشغال شده، اما جواب نگرفته‌اید؛ ولی همچنان به این هزینه‌ها ادامه می‌دهید. از زمانی که این برنامه را رها کنید، هم فضای شما آزاد خواهد شد، هم پرسنل مربوط به آن؛ و هم هزینه‌های نگهداری و سایر هزینه‌ها از هزینه‌های شما کسر می‌گردد. حالا می‌توانید با استفاده از این ظرفیت‌های آزاد شده و با روشی دیگر، به یک سوددهی جدید برسید.
کدام مورد چند سال است شما را درگیر کرده و به‌خاطر هزینه‌ای که برای شما داشته و عِرقی که به آن پیدا کرده‌اید حاضر به تعویض و کنار گذاشتن آن نشده‌اید؟ در این مورد فکر کنید و بدانید که خیلی اوقات، نبود خیلی از فعالیت‌ها در تجارت، به مراتب بهتر از بودن آن‌هاست. واقعیت این است که هر وقت جلوی ضرر گرفته شود، منفعت است. سازمان‌ها باید به موقع موضوعات هزینه بر و البته بی‌فایده را شناسایی کنند و آنها را کنار بگذارند.
- نویسنده : دکتر حسین چناری - پژوهشگر و نظریه‌پرداز آموزش
