محمد هدایتی / تصور دوران پس از کرونا، اینکه چه تفاوتی نسبت به دوران پیشین خواهد داشت، خود به خوش بینی ها و البته توهماتی دامن زده است. این توهم از یک سو ناشی از روندهایی بود که پیش از شیوع کرونا حاکم بودند و از سوی دیگر محصول آن چیزی است که در […]
محمد هدایتی /
تصور دوران پس از کرونا، اینکه چه تفاوتی نسبت به دوران پیشین خواهد داشت، خود به خوش بینی ها و البته توهماتی دامن زده است. این توهم از یک سو ناشی از روندهایی بود که پیش از شیوع کرونا حاکم بودند و از سوی دیگر محصول آن چیزی است که در ظاهر و از زمان شروع این ویروس بروز یافته است.
از یک سو حاصل نوعی استیصالِ تمام عیار در جوامع است. استیصالی محصول ناامنیِ اقتصادی و روانی ای که زندگی بخش بزرگی از مردم در جوامع مختلف را به مخاطره انداخته است. نرخ های بیکاری بالا، بی پاسخ ماندن بسیاری از نیازهای اساسی، نابرابری فزاینده و بحران در سازوکارهای انتخاباتی/دموکراتیک، جوامع معاصر را با بحران هایی جدی روبرو ساخته اند. کار به جای رسیده بود که این اواخر، مردم خیال می کردند/می کنند که وضعیت دیگر بدتر از این نمی شود. این خیال با نوعی باور ایدئولوژیک گره خورده است؛ اینکه بالاخره از یک جایی، که احتمالا اینجا و اکنون است، سیاست مداران، اهالی قدرت و اساساً نگهبانان وضع موجود به کمک ما می آیند. نمی گذارند وضع بدتر از این شود. شاید این کمک ناشی از احساس خطر باشد. بهرحال این خیال پرورانده می شد که ما در بدترینِ وضعیت ها هستیم و لاجرم تغییری مثبت حاصل می شود.
مورد دیگر به خود وضعیت کرونایی ارجاع دارد. برخی، در این روزها و ماه ها، حضور پررنگ تر دولت ها، و اعلام نوعی «وضعیت استثنایی» از جانب آن ها را با احتمال تغییر در سیاست های نئولیبرالی همراه می دانند. انگار که زین پس، در دوران پسا کرونا، دولت ها، این بار به نمایندگی از مردم و در راستای منافع عموم، پا به میدان می گذارند. سیاست های نئولیبرالی عقب می نشینند و از چیزهایی مثل آموزش، بهداشت و مسکن کالازدایی می شود. خوش بینی ها، از فردایی متفاوت و البته بهتر سخن به میان می آوردند. در واقعیت اما، هیچ شاهدی برای صحه گذاردن بر این خوش بینی ها وجود ندارد.
راست است که ما به تعبیر شانتال موفه در «لحظه پوپولیستی» هستیم. آن معنای مرسوم و سراسر منفی از پوپولیسم را فراموش کنید. لحظه پوپولیستی لحظه ای است که گفتار مسلط، گفتارِ مشروعیت دهنده به سازوکارهای موجود، خود بحرانی می شود، مشروعیتش را از دست می دهد. سال های ابتدایی دهه ۱۹۷۰ لحظه ای پوپولیستی بود. دولت رفاهِ پس از جنگ جهانی دوم در بحران بود، دولت رفاهی که برای نزدیک به سه دهه تلفیقی بین نیروی کار و سرمایه ایجاد کرده و مبتنی بر تامین حداقل های زندگی بود. از تورم و رکود آن دوره سخن می گویند. برخلاف روایت غالب، بدیل آن وضعیت تنها نئولیرالیسم نبود. دیوید هاروی نشان می دهد که اتفاقاً گفتارهای برابری خواهانه حضور پررنگی داشتند. اما در لحظه پوپولیستی، نئولیبرالیسمِ تاچری-ریگانی پیروز بازی شد. یک پیروزیِ آن زمان تمام عیار که گویا پایان تاریخ بود. آن ها برای چند دهه، فراتر از ملاحظات مالی و سرمایه پرورانه، ذهنیتِ اقتصادی اجتماعی را در غرب تغییر دادند. وقتی از مارگارت تاچر پرسیدند که مهم ترین دستاورد خود را چه می داند، با نخوت اعلام کرد که «حالا دشمنانمان مثل ما فکر می کنند». و آن دشمنان خیالی تونی بلر بود و حزب کارگر انگلستان که این سال ها بی خاصیت تر از هر زمانی شده بود.
نئولیبرالسیم، به مثابه گفتار غالب در این چند دهه، پس از ورشکستگیِ سال ۲۰۰۸ و اتفاقات اخیر در وضعیتی بحرانی ست. مورد کرونا نشان داد که نظام بهداشتیِ مبتنی بر بازار آزاد، و مقررات زدایی شده چقدر ناتوان و ناکارآمد[این واژه مورد علاقه خود آن ها] است و عملاً تنها نظام بهداشتی اغنیا است. اما وجود و به رسمیت شناسیِ این بحران به منزله این نیست که حتما بدیلی برابری خواه و عادلانه تر جایگزین خواهد شد.
ورود بیشتر دولت هیچ به معنای عدالت بیشتر، به معنای توزیع عادلانه تر و زندگی های بهتر نیست. دولت در سال ۲۰۰۸، همچون کارگزارِ باوفای سرمایه به میان آمد و با تزریق میلیاردها دلار پول موسسات مالی را نجات داد. شاید حالا پس از کرونا، باز هم وارد شود و این بار ضررهای آن ها را به شکل دیگری جبران کند، با فشار بیشتر بر مردم. این توهمات و خوش بینی های امروز، خطرناکند و نسبتی با آنچه در جریان است ندارند. ما بیشتر از هر زمانی به «بدبینی فکر و خوش بینی اراده» نیازمندیم.
