پس از نامگذاری روز ۲۵ آذر به‌عنوان پژوهش، وزارت علوم با کسب مجوز از شورای فرهنگ عمومی این بزرگداشت را به اندازه یک هفته اعلام کرد و برگزاری آن را هم به معاونت پژوهش این وزارتخانه سپرد. در این راستا «پیمان صالحی»، معاون پژوهش وزارت علوم نام روزهای هفته پژوهش سال‌جاری را این‌گونه تشریح کرد: «جمعه (۲۳ آذرماه): روز پژوهش و فناوری زمینه‌ساز رشد و جهش تولید. شنبه (۲۴ آذرماه): مدرسه، بنیان پژوهش و فناوری. یکشنبه (۲۵ آذرماه): پژوهشگران و فناوران طلایه‌داران مرجعیت علمی. دوشنبه (۲۶ آذرماه): تعامل دانشگاه با جامعه و صنعت، ضرورت جهش تولید است. سه‌شنبه (۲۷ آذرماه): وحدت حوزه و دانشگاه، هم‌افزایی برای وفاق ملی. چهارشنبه ( ۲۸ آذرماه): پژوهش و فناوری، پیشران دیپلماسی علمی. پنجشنبه ( ۲۹ آذرماه): پژوهش و فناوری و مشارکت مردم نامگذاری شده‌است.» امروز و همزمان با نخستین روز این هفته، قصد داریم نگاهی به آخرین آمار مربوط به رتبه علمی کشورمان در جهان داشته باشیم.
رتبه‌بندی جهانی ISC
رتبه‌بندی جهانیISC یکی از نظام‌های رتبه‌بندی است که توسط موسسه استنادی و پایش علم و فناوری ISC با هدف ارزیابی دانشگاه‌های کشور و نیز کشورهای اسلامی در سطح جهان ارائه می‌شود. طبق آخرین رتبه‌بندی، تعداد ۳۷۷ دانشگاه از ۲۹ کشور اسلامی در رتبه‌بندی حضور داشتند که ترکیه با ۹۳ دانشگاه و ایران با ۶۹ دانشگاه بیشترین تعداد حضور را دارند. از ایران ۶۹ دانشگاه در این رتبه‌بندی جهانی حضور دارند؛ در حالی که سال گذشته سهم ایران تنها ۶۳ دانشگاه بود.
رتبه‌بندی پایگاه «سایمگو» (Scimago)
اما درخصوص جایگاه علمی، آمارها خبر خوبی برایمان ندارند. بررسی آخرین داده‌های پایگاه اسکوپوس نشان می‌دهد که ایران از نظر تعداد مقالات منتشر شده که با عنوان رتبه «تولید علم» شناخته می‌شود، در سال ۲۰۲۳، با دو رتبه سقوط به جایگاه هفدهم جهان رسیده‌است؛ در حالی که سال گذشته در جایگاه پانزدهم دنیا قرار داشتیم. همین چندماه قبل نیز در جایگاه شانزدهم قرار داشتیم. ترکیه که پیش از این هفدهم جهان بود، به رتبه ۱۴ صعود کرده‌است.
رتبه‌بندی QS
رتبه‌بندی موسسه QS یکی از معتبرترین رتبه‌بندی‌های جهانی دانشگاه‌ها است که توسط این موسسه هرسال منتشر می‌شود. این رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی را بر اساس معیار‌های مختلفی ارزیابی و دسته‌بندی می‌کند.
رتبه‌بندی جدید QS نشان از افت جایگاه دانشگاه‌های دولتی ایران در سطح بین‌المللی دارد و بررسی نتایج این رتبه‌بندی حاکی از کاهش امتیازات برخی از مطرح‌ترین دانشگاه‌های کشور در شاخص‌هایی مانند پژوهش، اثرگذاری علمی و شهرت بین‌المللی است.
چه شد و چرا؟
پیش از شروع بررسی نتایج این آمار، باید گفت این جداول و اعداد و ارقام یک تحلیل است که در نتیجه آن نه به کسی جایزه می‌دهند و نه از کسی چیزی می‌گیرند. درواقع سودوضرر مادی درکار نیست اما وجهه بین‌المللی، احتمال همکاری در پروژه‌های تحقیقاتی بزرگ جهان و سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی در کشورمان را محدود خواهد کرد.
نخستین دلیل که پس از این آمار باید ذکر شود، عدم تخصیص بودجه مناسب به کارهای تحقیقاتی است. معاون پژوهش وزارت علوم دراین باره و پس از مشاهده این آمار جهانی اظهار کرده‌است: «طبق قانون، حجم سرمایه‌گذاری در زمینه تحقیق توسعه باید به دو درصد از کل بودجه کشور برسد؛ در حالی که این رقم اکنون کمتر از نیم درصد است. البته قانون‌گذار به درستی قوانین را تعریف کرده‌است و منافاتی با وظایف ما ندارد. رتبه علمی کشور تنها مربوط به وزارت علوم نیست و ۵۰ درصد مربوط به این وزارتخانه است. فعالیت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه‌های متعلق به وزارت علوم برآیند رتبه علمی کشور را می‌سازد.»
علت دیگر، که شاید تصورش سخت باشد که حتی پایش به این حوزه هم باز شده‌است، تحریم‌هاست. تحریم از یکسو دست محقق و پژوهشگر را از فناوری‌های روز جهانی کوتاه کرده و از سوی دیگر در زمینه همکاری‌های جهانی محدودیت‌های جدی ایجاد کرده‌است. از دل همین بحران، یک بحران اساسی دیگر متولد می‌شود که مسئله فرار مغزها و مهاجرت نخبگان است. در شرایطی که پژوهشگر نه پول دارد و نه دسترسی، قطعا نسبت به فضایی که در آن بودجه، امکانات و دسترسی‌ها فراوان است، وسوسه می‌شود. آخرین دلیل را می‌توان این دانست که ما هنوز در حداقل‌ها و الزامی‌ترین امکانات با هم به توافق نرسیده‌ایم. سازه برخی ساختمان‌های تحقیقاتی و دانشگاهی در شرایطی است که تذکر آتش‌نشانی می‌گیرد. خیلی از اساتید و دانشجویان اخراجی (که البته اکثریت قریب به اتفاق آنان بازگشتند)، دغدغه ممنوعیت از کار و تحصیل را دارند و در این فضا نمی‌توان کار پژوهشی انجام داد و خیلی موارد و دغدغه‌های دیگر. در انتها محض اطلاع خالی از لطف نمی‌دانیم متذکر شویم ایران حدود ۱۲ سال جایگاه اول منطقه را از نظر علمی داشت. ترکیه امروز از ایران پیشی گرفته و اول است. عربستان نیز سایه‌به‌سایه در تعقیب است. مثلا در حوزه انتشارات علمی، داده‌های پایگاه اسکوپوس نشان می‌دهد که انتشارات ایران در سال جاری (تا ۳۱ آگوست ۲۰۲۴)، ۵۱ هزار و ۶۶۳ مورد است. عربستان با ۴۸ هزار و ۶۹۹ انتشارات در رتبه‌بندی جهانی، در رتبه هجدهم و در یک قدمی ایران قرار دارد. یعنی با لحظه‌ای غفلت و پیشی گرفتن عربستان، به جایگاه سوم منطقه سقوط می‌کنیم و بازگشت به جایگاه واقعی‌مان که نخست است، تا سال‌ها رویا خواهد شد.
- نویسنده : سایه برین/دبیر سرویس فرهنگ و اجتماعی
