شهلا منصوریه – دبیر گروه گردشگری / روزگاری دعوا بر سر تکه خاک‌هایش بود و امروز بر نحوه مرمتش. شاید تنها موج‌های خستگی‌ناپذیر، لاک‌پشت‌های چندصد ساله، خاک خونین‌رنگ هرمز و دیوارهای خاموش قلعه پرتغالی‌ها رمز و رازها و دردهای خلیج‌فارس را به یاد بیاورند. جزیره هرمز از قدیمی‌ترین جزایر فعال ایران، خاورمیانه و […]
شهلا منصوریه –
دبیر گروه گردشگری /
روزگاری دعوا بر سر تکه خاک‌هایش بود و امروز بر نحوه مرمتش. شاید تنها موج‌های خستگی‌ناپذیر، لاک‌پشت‌های چندصد ساله، خاک خونین‌رنگ هرمز و دیوارهای خاموش قلعه پرتغالی‌ها رمز و رازها و دردهای خلیج‌فارس را به یاد بیاورند. جزیره هرمز از قدیمی‌ترین جزایر فعال ایران، خاورمیانه و شمال آفریقاست که روزگاری با موقعیت ویژه و استراتژیکش مدخل تجاری ایران بود. تاریخ هرمز برخلاف وضعیت فعلی‌اش، بسیار پرفرازونشیب بوده است؛ برای مثال این قلعه ۵۰۰ ساله در زمان اشغال جزیره هرمز به دست پرتغالی‌ها و به دستور شخص آلبو کرک ساخته شده است، بعدها که شاه‌عباس صفوی پای پرتغالی‌ها را از خلیج‌فارس کوتاه کرد، قلعه هرمز اولین جایی بود که به دست سرداران ایرانی به فرماندهی امامقلی خان باز پس گرفته شد.
پرتغالی ها، در جنوب ایران برای اسکان نظامیان و نزدیک به بندرگاه های اصلی چندین قلعه ساخته بودند، یکی از این قلعه ها در هرمز بود. قلعه ۴۰۰ ساله پرتغالی‌های هرمز در فاصله‌ای کمتر از یک کیلومتر از اسکله اصلی جزیره ساخته شده و به‌نوعی تنها بنای تاریخی جزیره به شمار می‌آید. حالا بعد از سال ها حرف از حفاظت و مرمت و ساماندهی این قلعه به میان می آید. اما آنطور که از شواهد پیداست حال و روزش نه تنها خوب نیست که بد هم هست.
مدیر کل میراث فرهنگی استان هرمزگان درخصوص وضعیت مرمت این قلعه گفته بود که «از نیمه دوم سال ۹۷ به‌طورجدی پیگیر مرمت و ایمن‌سازی قلعه پرتغالی‌ها در جزیره هرمز بودیم که خوشبختانه در اردیبهشت‌ماه سال جاری، مبلغ یک میلیارد تومان از اعتبارات ملی برای مرمت قلعه دریافت کردیم و بعد از آن محوطه‌سازی قلعه پرتغالی‌ها شروع خواهد شد که چشم‌انداز خیلی خوبی را برای قلعه به وجود خواهد آورد و می‌تواند بخشی از دغدغه‌های علاقه‌مندان به آثار تاریخی و فرهنگی را رفع کند.
به گفته رضا برومند، همچنین مرمت اضطراری قلعه را آغاز کردیم و بخش‌هایی از قلعه مانند سربازخانه و درب ورودی قلعه و بخش‌هایی از قلعه که مشرف به دریا بوده و احتمال ریزش آن وجود داشت را مرمت کردیم و امیدواریم با مرمتی که صورت می‌گیرد، فرصتی پیش آید تا بخش دیگری از اعتبارات را جذب کرده و این قلعه را به‌عنوان مکانی با ویژگی‌های خاص تاریخی و اهمیتی که در جزیره هرمز دارد مکانی برای ورود گردشگران داخلی و خارجی کنیم.»
تمام این صحبت ها در حالی مطرح می شود که هدف اصلی مسئولان تلاش برای ایجاد اشتغال در زمینه گردشگری و جلب رضایت مردم جزیره است. به همین جهت در نخستین قدم، سیل بندی به عنوان دیوار مرمتی جلوی قلعه ساختند در حالی که اولویت برطرف کردن مشکلات زیرساختی قلعه و مرمت دیواره ها بود.
اقدامات مرمتی مورد تایید نیست
طرح مرمت قلعه پرتغالی‌های هرمز قبل از اجرا باید به ستاد وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ارسال و بررسی می‌شد، متأسفانه اقداماتی که در این قلعه انجام شده، مورد تأیید دفتر حفظ و احیا نیست. مدیرکل دفتر حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی با بیان این مطلب گفت: مرمتی که در قلعه پرتغالی‌ها انجام‌شده مورد تأیید ما نیست، متأسفانه روندی که برای انجام اقدامات اجرایی باید انجام می‌شده، طی نشده است. طرح مرمت این قلعه ابتدا باید در استان تهیه و سپس به ستاد ارسال و پس از بررسی، در صورت نداشتن مشکل برای اجرا، به استان ابلاغ می‌َشد. در نهایت این فرآیند منتهی به صدور پروانه مرمت (حکم مرمت) می‌َشود و این حکم نشان‌دهنده طی شدن روند استاندارد بررسی طرح است.
به گفته سید هادی احمدی متأسفانه در مورد قلعه پرتغالی‌ها این فرآیند طی نشده و بدون هماهنگی با ستاد انجام‌شده است. کار مرمت این قلعه اسفند سال ۹۸ توسط دفتر حفظ و احیا متوقف شده است و اخیراً هیچ اقدامی بر روی آن انجام نشده است. طرحی را که ما بررسی و ابلاغ نکردیم، نمی‌توانیم تأیید کنیم.
مرمت قابل قبول نیست
مشاور گردشگری استاندار در جزیره هرمز و ایرانگرد با بیان اینکه قلعه پرتغالی‌ها با اشاره به صحبت‌های مدیر کل میراث فرهنگی استان هرمزگان مبنی بر اینکه طرح مرمت از سوی وزارتخانه در تهران به آنها داده شده است و خودشان نقشی در این مرمت ندارند، ادامه می‌دهد: آیا آنها طبقِ ضوابطِ طرح را در سطح استان نیز بررسی نکرده‌اند؟ اگر آنها به اشتباه بودن این مرمت پی‌برده‌اند باید اعلام می‌کردند که اجرای این طرح از نظر میراث فرهنگی استان قابل قبول نیست، مگر میراث فرهنگیِ استان، پیمانکار است که نتواند به طرح، اعتراضی وارد کند.
به گفته جمشید بایرامی آنها موظف هستند همه اطلاعاتِ پیمانکار را به استانداری بدهند، از پروانه دفتر مهندسیِ مشاورِ طرح گرفته تا کارشناس مرمت و شرکتی که این کار را بر عهده گرفته و رتبه‌ی مرمتی آن شرکت و حتی میزانِ بودجه و مراحلِ مرمتی کار. در این شرایط به نظر می‌رسد اتفاقاتِ رخ داده، باعثِ بروز یک تخلف بزرگ در حوزه‌ی معماری و مرمت آثار تاریخی بوده است.
به گفته وی با وجود نیاز به ایجاد یک موج‌شکن در مقابل قلعه، این اتفاق رخ نمی‌دهد و با گذشت زمان بخش‌هایی از آن ریزش می‌کند و به مرور آب زیر قلعه را خالی می‌کند و در اثر بادهای فرسایشی و آب شور، احتمالِ ریزشِ این اثر تاریخی هم زیاد می‌شود.
سنگ بر دیواره های جداره
بایرامی وضعیت امروز قلعه پرتغالی‌ها را مانند این می‌داند که جداره‌های تخت جمشید را سنگ کنند یا دیواره عالی‌قاپو را کامپوزیت می‌کنند و اظهار می‌کند: باید همه‌ی جداره‌ی بنا و متریال آن را نگهداشت، باید این تاریخ و تمدن را نگه داریم و اجازه ندهیم کار مرمت آنها توسط افرادِ غلط انجام شود.
وی با اشاره به اعتراضی که به میراث فرهنگی استان هرمزگان در این زمینه داشته است، می‌گوید: آنها در پاسخ اعلام کردند «این طرح مرمت توسط میراث فرهنگی کل کشور ابلاغ شده است و استان فقط آن را اجرا می‌کند»، در حالی که معتقدم چنین چیزی صحت ندارد، چون کارشناسان مرمت در کار خود بسیار نخبه هستند، آنها این نوع خطا را انجام نمی‌دهند.
بایرامی به رد ِ روندِ مرمتِ دیواره قلعه پرتغالی‌ها توسط متخصصان اهل فن و کارشناسان میراث فرهنگی و مرمت اشاره می‌کند و این مرمت را از دیدگاهِ ان‌ها یک فاجعه بیان می‌کند و ادامه می‌دهد: این اقدام یک نوع تخریب فرهنگی است، معتقدم حتی مردم بومی همان‌طور که ۴۰۰ سال قبل این قلعه را ساختند بهتر از کاری که امروز روی ان انجام شده، مرمت دیواره را انجام می‌دادند.
او در نهایت به گفت‌وگویش با معاونت میراث فرهنگی وزارتخانه میراث فرهنگی درباره‌ی این تخلف اشاره می‌کند و خبر می‌دهد: وی نخست قول پیگیری این اتفاق را داد و یک ساعت بعد اعلام کرد که دستور توقف پروژه را داده است و همچنین تاکید کرده تا با تشکیلِ کمیته‌ی بازرسی و تحقیق، ان کارشناسان برای بررسی روند مرمت پروژه به هرمز بروند.
او با تاکید بر اینکه بر اساس خواستهی استانداریِ هرمزگان قرار است مدیر کل میراث فرهنگی استان، شنبه ۱۱ مرداد، همه‌ی مستندات را با مجوزهای صادر شده به استانداری ارائه دهد، می‌گوید: شخص استاندار و معاونت عمرانی استانداری از او خواسته‌اند تا در این زمینه جوابگو باشد.
قلعه پرتغالی‌ها
قلعه پرتغالی‌های هرمز یکی از نقاط دیدنی استان هرمزگان است که در ضلع شمالی این جزیره و در ساحل دریا قرار گرفته است. قلعه مهمی که از روزگار تسلط پرتغالی‌ها بر سواحل و جزایر خلیج فارس به یادگار باقی مانده است. این قلعه به فرمان آلفونسو آلبرکرک دریانورد پرتغالی در سال ۱۵۰۷ میلادی، در محلی موسوم به مورنا احداث شد. قلعه به شکل چند ظلعی نامنظم است. ساختمان آن بسیار محکم است و دیوارهایی به قطر ۵/۳ متر با چند برج به ارتفاع ۱۲متر دارد.
این قلعه‌ها با پلان چهار ضلعی نامنظم، دیوارهایی به قطر حدود ۳/۵ متر و برج‌هایی به ارتفاع حدود ۱۲ متر در ۴ گوشه قلعه ساخته شده‌اند. قلعه پرتغالی‌های هرمز شامل انبارهای اسلحه، آب انبار بزرگ، اتاق‌های سرباز خانه، زندان، کلیسا، مقر فرماندهی و تالار است. کلیسای بعضی از این قلعه‌ها، دارای دو ردیف ستون‌های سنگی دایره‌ای شکل با قوس‌های زیبایی از سنگ‌های مرجانی تراش خورده‌است.
