فرهاد فخرایی/ واژه کالچر از کلمه لاتین کالچرا و به معنی عمل بارور کردن زمین، کاری در جهت تولید، حاصلخیز کردن و عمل کاشتن گیاه است. تایلر در تعریف فرهنگ وتمدن می گوید مفهوم گسترده ایی است که شامل علم و دانش، اعتقادات و آداب و رسوم رایج در یک منطقه جغرافیایی می […]
فرهاد فخرایی/
واژه کالچر از کلمه لاتین کالچرا و به معنی عمل بارور کردن زمین، کاری در جهت تولید، حاصلخیز کردن و عمل کاشتن گیاه است. تایلر در تعریف فرهنگ وتمدن می گوید مفهوم گسترده ایی است که شامل علم و دانش، اعتقادات و آداب و رسوم رایج در یک منطقه جغرافیایی می شود. در قرن شانزدهم معنای کاشتن گیاه و عمل بارور کردن زمین به تکامل روحی انسان و پرورش خرد و عقلانیت او تعمیم داده شد. به عبارتی دیگر تکامل روحی و عقلی انسان در حاصلخیز کردن فرهنگ با توجه به تعریف تایلر ارتباط مستقیم و معناداری دارد. اما سوال مهم در تعریف فوق کاربرد علم و دانش و ارتباط آن با فرهنگ و تمدن است که در پاسخ، به تاریخ نگاری فرهنگی و اجزای آن اشاره می کنیم. تاریخ نگاری فرهنگی در تببین و توصیف فرهنگ و تمدن برخاسته از اقوام مختلف جغرافیایی از آنجا حائز اهمیت می گردد که شناخت حوزه های دیرینه شناسی ، تبار شناسی، زبانشناسی،انسان شناسی و تاریخ نگاری را فراهم آورده و این امر موجب ابقا و اعتلای فرهنگ و تمدن یک ملت می شود و هویت ملی را منسجم و مستحکم می سازد.
حافظه تاریخی با عناصری چون مذهب، زبان و هنر که منشا مطالعات و تحلیل گفتمان تاریخ فرهنگی است، پلی میان خاطرات فرهنگی گذشته و ارتباط آن با زمان حال محسوب می شود که هویت ملی هر سرزمینی به مطالعه خاطرات محفوظ در آن بستگی دارد. خاطرات مذهبی که نمایانگر نیایش ها، مناسک، جشن ها و نمادهای مذهبی می باشند، زبان که از تجربه ها، عواطف و احساسات ملت ها سخن می گوید و هنر که بیانگر معماری ها، نقاشی ها، ادبیات و داستان می باشد. علاوه بر شناخت خاطرات، حافظه تاریخی امکان تطبیق آثار گذشته و امروز، و بررسی علل تفاوت ها را موجب می شود. هنر نمایش که مقصود این یادداشت است می تواند به بازسازی خاطرات موجود در حافظه تاریخی، نمایش تفاوت ها و تببین چرایی مغایرت گذشته با حال منجر گردد. امری که در واکاوی آثار زنده یاد علی حاتمی به عنوان یک رسالت هنری در هر سکانسی بدیهی و نمایان است.
ایران با هنر نمایش از دوران قاجار آشنا شد. دورانی که مقارن با آشنایی شهروندان ایرانی با تحولات رنسانس و تحولات مدرنیته در دنیای صنعتی محسوب می شود. دورانی که هجوم فرهنگ های متنوع غربی را بر گستره ی فرهنگ و تمدن ایرانی پذیرا می شود. سلاطین قاجار در مواجهه فرهنگ غربی با فرهنگ ایرانی هیچ تدبیری از خود نشان نمی دهند. آثار زنده یاد علی حاتمی از همین دوران آغاز می شود و تلاش می کند ضمن به تصویر کشیدن مواجهه دو فرهنگ متفاوت، بی تدبیری و جهالت سلاطین قاجار را که نقطه عطف نابودی زمین حاصلخیز فرهنگ ایرانی است مورد توجه مخاطبان قرار دهد. سه تار نوازی زنده یاد عزت اله انتظامی در مقابل فردی خارجی که از می سرمست است در فیلم “حاجی واشنگتن” نمادی برای نمایش تقابل دو فرهنگ است. ضمن نمایش تقابل ذکر شده، حاتمی مهارت بسیار بالایی در نمایش عناصر حافظه تاریخی دارد. بیان احساسات و عواطف با لحن زبان فخیم پارسی، نمایش مذهب و آیین مذهبی در فیلم “حاجی واشنگتن” و نمایش هنر در فیلم “کمال الملک” خود گواه توجه و احاطه دانش او در حوزه تاریخ نگاری فرهنگی است.
تعریف دقیق زنده یاد علی حاتمی با توجه به عبارت های فوق از فرهنگ را می توان در فیلم “جعفرخان از فرنگ برگشته” به تماشا نشست. جعفرآباد زمین کشاورزی که ماترک پدر برای پسری است که در فرنگ درس خوانده، با بازگشت او به نیوجف تغییر نام می دهد. او که خود را پروفسور فضا می نامد، اهالی روستا را به کلاس های خود فراخوانده و به آموزش فرهنگ ناقصی که از مدرنیسم جامعه غربی آموخته، اقدام می نماید. اهالی روستا به اعتیاد و انزوا می رسند و سرآخر کودکانشان، پروفسور فضا را به باد کتک می گیرند. پروفسور فضا از ایران می رود. نمادشناسی فیلم “جعفرخان از فرنگ برگشته” این طور به دست می دهد که زمین کشاورزی همان فرهنگ و تمدن است که از گذشته به نسل بعد منتقل می شود. پروفسور فضا نماد برخی از شهروندان ایرانی است که پس از مهاجرت به کشوری اروپایی یا آمریکایی ضمن تحصیل ناقص مکاتب فرهنگی غربی مبتلا به مالیخولیا و آشفتگی روانی ناشی از پارادوکس مواجهه با دو فرهنگ متفاوت می شوند. این آشفتگی در فیلم “حاجی واشنگتن” نیز دیده می شود. حاجی در ینگه دنیا و جعفر چلویی پس از بازگشت، مبتلا به جنون خرده فرهنگ برآمده از پاردوکس فرهنگی هستند. تبدیل نام جعفرآباد به نیوجف ورود عناصر روبنایی مدرنیته ناقص و ترویج آن چون علف هرز بر زمین حاصلخیز فرهنگ را نمایان می کند که ساکنان آن دچار انزوا و اعتیاد می شوند. اما امید حاتمی با توجه به حمله کودکان به پروفسور فضا، به نسل آتی با توجه به ارتقا علم و دانش آنان و حفظ فرهنگ غنی برآمده از زمین حاصلخیز ایران زمین است که مرور افکار جوانان امروز امید او را کمرنگ می کند.
مطالعه دیرینه شناسی، تبارشناسی و زبان شناسی آثار علی حاتمی بیانگر نگرانی او در باز شناخت فرهنگ و تمدن ایران زمین در مواجهه با فرهنگ اقوام اروپایی و ناآشنایی نسل حاضر و عدم ارتباط آنان با حافظه تاریخی می باشد که در سکانس های مختلف آثار او بارز و آشکار است. علی حاتمی در نمایش زبان ، مذهب و هنر محفوظ در حافظه تاریخی چنان تبحری از خود نشان می دهد که مثال او را در هیچ یک از هنرمندان عصر او و عصر حاضر نمی توان دید. راه و هدف او و رسالت او پس از وفاتش در هنر نمایش گویا به پایان رسید.
زنده یاد علی حاتمی در تمامی آثار خود در پی پاسخی به سوال “آیا تمدن ایران کهن است یا کهنه” اهتمام ورزید و پاسخ نهایی را برعهده نسل های جوان ایران زمین گذاشت تا میان عناصر حافظه تاریخی به کشف پاسخی در خور به این پرسش، تلاشی مضاعف از خود بروز دهند.
او مخالف دانش مدرنیته و تحصیل آن درایران زمین نبود اما به شماتت کسانی به پا خواست که بدون توجه به فرهنگ غنی ایران، به ترویج عناصر روبنایی مدرنیته در زمین حاصلخیز فرهنگ ایران مبادرت می ورزند و به محو خاطرات درون حافظه تاریخی عمدا یا سهوا روی می آورند.
برماست تا با مطالعه آثار او به نیوجف و فرایند روبنایی مدرنیته بیاندیشیم یا به جعفرآباد تشنه علم و دانش جهت ارتقا و به روز شدن…..
