طرح سد و نیروگاه ۱۷۶ مگاواتی چمشیر قرار است که در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر دوگنبدان (گچساران) مرکز شهرستان گچساران استان کهگیلویه و بویراحمد قبل از پیوستن رودخانه خیرآباد به رودخانه زهره در مجاورت محلی به نام تنگه چمشیر نزدیک به مرز استان بوشهر احداث شود. سازندگان این سد می‌گویند «چمشیر» پنجمین سد بزرگ […]
طرح سد و نیروگاه ۱۷۶ مگاواتی چمشیر قرار است که در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر دوگنبدان (گچساران) مرکز شهرستان گچساران استان کهگیلویه و بویراحمد قبل از پیوستن رودخانه خیرآباد به رودخانه زهره در مجاورت محلی به نام تنگه چمشیر نزدیک به مرز استان بوشهر احداث شود. سازندگان این سد می‌گویند «چمشیر» پنجمین سد بزرگ کشور خواهد بود.
مخالفان سد چمشیر از جنبه زیست محیطی به موضوع نگاه کرده و می‌گویند به دلیل سازندهای منطقه و شوری آب احتمال تکرار تجربه تلخ سد گتوند پس از آبگیری سد چم شیر وجود دارد و نسبت به آینده این سد هشدار می دهند.
اما موافقان با اشاره به اینکه برای احداث این سد بیش از ۲۰ سال پژوهش های کارشناسی از سوی محققان دانشگاه های بزرگ کشور انجام شده تاکید می کنند که بررسی ها نشان می دهد که نه تنها گنبد نمکی بلکه حتی بیرون زدگی نمک هم در آب این منطقه وجود ندارد.
موافقان بهره برداری از این سد می گویند: براساس بررسی های انجام شده خسارت های سیل در سال های ۱۳۷۰ تا ۸۵ تنها در استان خوزستان به ارزش پول آن سال ها ۵۷۰ میلیارد تومان بوده است و از آنجا که بخش عمده ای از باران های حوزه آبریز رودخانه زهره سیلابی است بنابراین بهره برداری از سد چم شیر برای به حداقل رساندن خسارت های سیلاب‌ها البته با ملاحظات زیست محیطی ضروری است. در حالی که کارشناسان سازه های آبی با یادآوری اینکه در ۵۴ سال گذشته ۳۲ دوره کمتر از بارندگی های نرمال در کشورمان و حوزه رودخانه زهره خشکسالی های زیادی را در سال های اخیر تجربه کرده اعتقاد دارند: تکمیل سد چمشیر کمک بزرگی به تامین آب مورد نیاز استان های جنوبی کشور می کند اما مخالفان هم با استناد به تجربه دیگر سدهای گچساران مانند کوثر که ec آب پس از آبگیری افزایش یافت نسبت به انجام تحقیقات بیشتر تاکید می‌کنند.
کارشناسان و صاحب نظران مذکور بر این باور هستند که آلودگی‌های زیست محیطی نیروگاه های غیربرق آبی ۱۶۰ برابر کمتر از نیروگاه های برق آبی است. آنان با یادآوری خاموشی‌های ناخواسته برق تابستان امسال تاکید دارند که میزان تولید برق در کشورمان کمتر از نیاز هموطنان است به همین دلیل تولید برق با استفاده از نیروگاه های برق آبی کم‌هزینه‌ترین راهکار برای دستیابی مطلوب به این انرژی است.
محمد درویش فعال برجسته محیط زیست کشور در این باره طی روزهای اخیر در صفحه توییتر خود نوشته است:« اگر سد چمشیر آبگیری شود یعنی دست‌کم ۵۰۰ هزار تن نمک حل شده و از طریق مخزن سد به رودخانه زهره پمپاژ خواهد شد. همچنین آبگیری مخزن سد به معنی نابودی رویشگاهی با وسعت ۵۰۰ هکتار مرکب از گونه‌هایی چون پده، گز، کنار و انواع نی است؛ آن هم در منطقه‌ای که هر درخت، حکم کیمیا را دارد.
حسین آخانی عضو هیئت علمی دانشکده زیست شناسی دانشگاه تهران یک سال پیش در روزنامه شرق نوشته بود:«یک سال و نیم پیش بود که مهندسی از یکی از شرکت‌های مشاور سدسازی پشت اتاق کارم منتظر نشسته و خواستار گفتگو با من بود. او خودش را معرفی نکرد؛ به من گفت یک خواهش دارم، بروید جلوی ساخت سد چمشیر را بگیرید. من تا آن زمان حتی نام چمشیر را نشنیده بودم. او مدارکی به من نشان داد که این سد هم در یک بستر گچی-نمکی در حال احداث است و از این نظر با گتوند تفاوتی ندارد. یک سال گذشت و باز سروکله‌اش پیدا شد، مدارک بیشتری آورده بود، هرچه التماسش کردم مدارک و عکس‌ها را به من نداد و نامش را نیز نگفت. او گفت همه این اسناد در وزارت نیرو موجود است. این بار جدی‌تر به آن فکر کردم و تصمیم گرفتم موضوع را با چند نفر از دوستانی که در صنعت آب می‌شناختم در میان بگذارم.
برایم عجیب بود که بسیاری از آن خبر نداشتند. با مطالعات اولیه‌ای که انجام دادم، مسئله را در رسانه‌ها مطرح کردم.
به محض انتشار اولین یادداشت، در‌های زیادی به روی من گشوده شد. بسیاری با من تماس گرفتند و مقالات و گزارشاتشان را برایم فرستادند.
دانستم که چندین متخصص حرفه‌ای، باتجربه و دلسوز پیگیر این سد بوده‌اند، ولی با وجود تلاش‌هایشان، حتی با نامه‌نگاری به ریاست‌جمهوری وقت نتوانسته‌اند کاری کنند. کم‌کم سیل اسناد و مدارک علمی به سویم راه افتاد و عزم کردم ماجرا را پیگیری کنم. این اسناد را برای بعضی از مدیران وزارت نیرو فرستادم تا شاید قبل از آبگیری سد، عقلانیت بر پنهان‌کاری پیروز شود. تا آنجا که می‌دانم مکاتباتی در آخرین روزهای دولت روحانی انجام شد. تقریبا بخش عمده عمر کاری من مطالعه اکوسیستم‌های شور، بیابانی و شبه‌بیابانی ایران بوده است.
چند سالی است که بر تحقیقات رویشگاه‌های گچی متمرکز هستم. رویشگاه‌های گچی ایران در جهان بی‌نظیرند و تابه‌حال تحقیقات جدی درباره آنها انجام نشده است. بالاخره برای زدن یک تیر و دو نشان عازم مناطق گچی سازند گچساران و حوضه رودخانه‌های زهره و مارون شدم. ابتدا در چهارم و پنجم آبان‌ماه به منطقه لنده و برم الوان در استان کهگیلویه‌و‌بویر‌احمد رفتم. با وجود خشکسالی و اتمام فصل رویش، به‌حدی از دیدن مناظر و عجایب گیاهی و زمین‌شناختی منطقه متعجب شدم که افسوس خوردم چرا تابه‌حال این بخش از سرزمین ایران را کمتر پژوهش کرده‌ام.
در این منطقه بیشترین چاه‌های نفتی هم متمرکز است که معمولا سفر‌های علمی با محدودیت‌هایی مواجه است. در تاریخ ششم و هفتم آبان در محدوده مخزن سد چمشیر و امتداد رودخانه زهره در قبل و بعد سد مشاهدات و مطالعات خود را انجام دادم. خوشبختانه حتی در محدوده سد کسی مزاحم ما نشد و من با آرامش توانستم آنچه می‌خواستم به دست بیاورم. ما گیاه‌شناس‌ها، گاهی خیلی بهتر از زمین‌شناس‌ها و هیدرولوژیست‌ها می‌توانیم از جنس زمین و شرایط آبی اطلاعات کسب کنیم. رویش هر گیاه برای ما مانند یک آزمایشگاه تحقیقاتی است.
به محض آنکه پایم به محدوده مخزن رسید مانند فیثاغورس فریادم به هوا شد؛ یافتم! یافتم! اولین گیاهی که دیدم برایم بسیار آشنا بود. این گیاه گونه‌ای از جنس پَرَند بود که سال گذشته از نزدیکی آن منطقه به‌عنوان گونه‌ای جدید برای علم گیاه‌شناسی به نام پَرَند زاگرس (Pteropyrum zagricum) نام‌گذاری کرده و در ژورنال معتبر Botanical Journal of the Linnean Society منتشر کرده بودیم.
کمی جلوتر رفتم به یک فروچاله بزرگ برخوردم که زمین گچی توسط آب‌های سطحی شسته و سوراخ‌های عمیقی در زمین ایجاد کرده بود. کمی آن طرف‌تر پر بود از گونه‌های گیاهی بومی و انحصاری و جنگل زیبایی از کنار. به رودخانه زهره که رسیدم اشک در چشمانم جاری شد؛ مگر می‌شود کوچک‌ترین علاقه‌ای به این آب و خاک داشت و ارزیابی زیست‌محیطی سدی را تأیید کرد که بدون شک میلیون‌ها درخت گز و پده برای همیشه نابود خواهد کرد. با دستگاه هداست‌سنج شوری آب رودخانه را در فاصله دو کیلومتری از سازه اندازه گرفتم که عدد ۲۰۷۲ میکروزیمنس بر سانتی‌متر را نشان می‌داد.
این میزان شوری، در لبه آب لب‌شور و شیرین است. دانش زیادی نیاز ندارد که با جمع‌شدن آب و تماس مستقیم با بستر‌های به‌شدت فرسایش‌پذیر و قابل انحلال سازند، شوری افزایش می‌یابد. اتفاقا یک روز قبل در تالاب برم الوان یک مورد کاملا طبیعی در بستری حتی صخره‌ای‌تر با قابلیت انحلال کمتر را با هدایت الکتریکی حدود هشت هزار میکروزیمنس اندازه‌گیری کرده بودم. اما اوج یافته‌های این سفر در حدود ۵۰۰ متری پشت سد و محل‌هایی بود که قبلا کارشناسان آنها را دیده و در گزارش‌هایشان آورده بودند.
چشمه کاملا شوری را دیدم که شوری آب چشمه ۷۲ هزار میکروزیمنس (هدایت الکتریکی آب دریا ۵۰ هزار است)، یعنی ۳۵ برابر شوری روردخانه زهره در داخل مخزن بود و حتی در یک نقطه هدایت الکتریکی ۲۰۰ هزار میکروزیمنس یعنی صد برابر شوری رودخانه را اندازه‌گیری کردم. چندان تعجب‌آور نیست که شوری آب رودخانه زهره با عبور از این چشمه ۴۰۰ میکروزیمنس افزایش پیدا می‌کند.
ساخت سد چمشیر در سال ۱۳۹۳، در دوران ریاست‌جمهوری آقای روحانی، درست در زمانی کلید خورد که رسانه‌ها پر بود از انتقاد به بزرگترین رسوایی تاریخ مهندسی ایران که به قولی موزه عبرت سدسازی است.
تاج سد چمشیر در تراز ارتفاعی ۶۰۴ قرار دارد و ارتفاع آن ۱۵۵ متر است. قعر سد ۴۵۰ متر ارتفاع از سطح دریا دارد. ظرفیت سد در تراز نرمال دومیلیاردو ۳۰۰ میلیون متر معکب است. صرف‌نظر از اثرات وحشتناک محیط‌زیستی‌ای که با احداث این سد -مانند دیگر سدها- به وجود خواهد آمد، این سد بدترین و خطرناک‌ترین جایگزینی را داشته است. ۷۰ درصد مخزن سد در سازند گچی-نمکی گچساران است. مخزن سد پر بود از گیاهان ژیپسوفیت و تعداد زیادی فروچاله‌های گچی که بعضی از آنها عمق
زیادی داشتند.
در مخزن سد یک جنگل انبوه پده فراتی Populus euphratica و گونه‌های گز، به‌ویژه گونه شورپسند Tamarix pycnocaroa مشاهده شد. در محل مخزن شوری آب را با دستگاه هدایت‌سنج الکتریکی اندازه گرفتیم که عدد ۲۰۷۲ میکروزیمنس بر سانتی‌متر را نشان می‌داد.
این شوری در حد آب شیرین و لب‌شور است؛ اما وقتی به سمت دیگر سد رفتیم عمق فاجعه عیان شد. درست در فاصله ۵۰۰ متری سد یک چشمه شور وجود دارد که حجم بالایی آب شور وارد رودخانه زهره می‌کند.
در محل چشمه که به مواد نفتی هم آلوده بود، هدایت الکتریکی ۷۲ هزار میکروزیمنس بر سانتی‌متر اندازه‌گیری شد. معنای این عدد این است که شوری این چشمه ۳۵ برابر شوری آب رودخانه است. حتی در یکی از فرورفتگی‌های حاشیه رودخانه شوری ۲۰۰ هزار میکرو زیمنس -یعنی صد برابر شوری آب در رودخانه قبل از سد- را ثبت کردیم.
تعجبی نبود که شوری آب رودخانه بعد از این چشمه با افزایش ۴۰۰ میکروزیمنس به حدود دوهزارو ۵۰۰ رسیده بود. آنچه من با چشمان خود ثبت و اندازه‌گیری کردم چیز جدیدی نبود. قبلا هم کارشناسان این مشاهدات را داشته‌اند و براساس نامه شماره ۱۲۰۰/۱۱۶۵۴۷ مورخ ۴ دی ۱۳۹۵ توسط مدیریت طرح‌های مطالعاتی سد و نیروگاه آب و برق خوزستان به مدیرعامل سازمان منعکس شده است.
همچنین براساس گزارش مطالعاتی مفصلی که توسط دانشگاه تهران (آقایان دکتر منتظری و دکتر بهلولی) به سفارش شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران تهیه شده است به طور دقیق و با ادله علمی نتیجه‌گیری شده است که در صورت آبگیری سالانه ۵۰۰ هزار تن نمک در مخزن سد حل خواهد شد. برای آنکه درک درستی از این عدد نجومی داشته باشید، اگر بنا باشد با کامیون‌هایی ۱۰ تنی به داخل سد نمک بریزند هر سال به ۵۰ هزار کامیون نمک نیاز است.
اگر هر کامیون پنج متر طول داشته باشد باید ۵۰۰ کیلومتر کامیون منتظر باشند تا بار خود را خالی کنند. تنها جمله‌ای که می‌توان به کسانی که این سد را طراحی و ساخته‌اند بگوییم این است که: دستتان درد نکند، خسته نباشید که گتوند را از تنهایی نجات دادید.
امیدوارم دولت اصولگرایان نان خود را در شورابه‌های سد چمشیر ساخته‌شده توسط دولت قبل آلوده نکند و با اشتباه بزرگی که با آبگیری سد گتوند انجام شد -که شوربختانه آن هم میراث اصلاح‌طلبان بود- برای خود بدنامی به‌جا نگذارد. سدی که با بودجه ۲۳۰ میلیون یورویی یعنی نزدیک هفت هزار میلیارد تومان به‌علاوه فاینانس کشور چین (که از رقم دقیق آن اطلاعی نداریم) آخرین مراحل ساخت خود را می‌گذراند، این‌قدر برای سازندگانش جذاب بوده است که چشمانشان را روی واقعیت‌های زمین‌شناسی منطقه و گزارش‌های علمی ببندند و با توجه به تجربه‌های قبلی که هیچ‌وقت چنین ولخرجی‌هایی از صندوق دولت و آسیب‌های جبران‌ناپذیر به محیط زیست و منابع آبی مورد بازخواست قرار نگرفته و کسی هم به‌خاطر آن به دست عدالت سپرده نشده است، همچنان روش ویرانگر خود را با طراحی و ساخت سدهای مشابه یا انتقال آب ادامه دهند.
