کشور ایران را می توان در یک جمله مختصر بیان کرد. «ایران سرزمین آیین‌هاست»؛ سرزمین اقوام فرهنگی، سرزمین موسیق، آواها، رقص‌های محلی و بومی و جشن‌های گوناگون! شايد به جرات بتوان گفت كه يكي از اقوامي كه تا كنون توانسته بيشترين مقاومت در برابر نفوذ فرهنگ بيگانه را داشته باشند تركمنان استان گلستان هستند. ترکمن‌های […]
کشور ایران را می توان در یک جمله مختصر بیان کرد. «ایران سرزمین آیین‌هاست»؛ سرزمین اقوام فرهنگی، سرزمین موسیق، آواها، رقص‌های محلی و بومی و جشن‌های گوناگون! شايد به جرات بتوان گفت كه يكي از اقوامي كه تا كنون توانسته بيشترين مقاومت در برابر نفوذ فرهنگ بيگانه را داشته باشند تركمنان استان گلستان هستند. ترکمن‌های ایران با آن لباس‌های سرخ و چادرهای ویژه و چکمه‌های چرمشان نمادی دیگر از طبیعت ایران در استان گلستان و ترکمن‌صحرا هستند. ترکمنها آیین‌های سنتی عجیبی دارند؛ از ذکر خنجر که همراه با حرکات موزون و آواهای عجیب است تا پرخوانی یا پری‌خوانی‌هایشان که ریشه در هزاران سال پیش دارد و برای درمان بیماری‌ها از آن استفاده می‌کرده‌اند.
نیلوفر منصوری: فلسفه فرهنگ و آیین‌های سنتی ترکمن چنان عجیب و زیباست که دانستن آنها مخاطب را شگفت‌زده می‌کند. اکثر مناطق ترکمن نشین گلستان بومی هستند و نسبت به حفظ فرهنگ و در برابر نفوذ فرهنگ بیگانه مقاوم هستند. یکی از شهرهایی که در این مورد نمونه است شهرستان گمیشان است. فردی که براي اولين بار قدم به گميشان مي گذارد نخستین چیزی که مشاهده می کند نوع پوشش خاص مردم این شهر است که كاملا سنتي و بر پاپه فرهنگ پيشينيان خودشان بوده است. زبان مردم شهر منحصر به خودشان هست و با زبان شيرين تركمني تكلم مي كنند، اينجا افراد مسن و كودكاني كه هنوز به مدرسه نرفته اند گاهی با زبان فارسي هم بيگانه اند.
پوشش زنان ترکمن
لباس ملی ترکمن ها جذابیت خاصی دارد. لباس ابریشمی و دوخت و دوزهای زیبا مخصوصا پوشش زنان ترکمن هنوز یادآور زندگی کهن ترکمنها به شمار می رود، لباس بانوي تركمن بی شباهت به زنان دیگر است. هرجاي دنيا كه برود و هر پست و مقامي هم داشته باشد بازهم مثل يك بانوي تركمن سنتي لباس مي پوشد. جالب اينجاست كه اگر بانويي تركمن هم نباشد و عروس تركمن ها نیز شود كاملا شبيه يك تركمن لباس مي پوشد؛ لباس زنان ترکمن سرشار از تنوع و زیبایی است و برای هر دوره سنی نوع پوشش متفاوت است. کلاهی که دختران ترکمن بر سر می گذارند، بوریک، تاسرگ، تاخیه نامیده می شود. دختران موهای خود را به صورت چهار رشته بافته، دو رشته از جلو و دو رشته به عقب می دهند. موها را با آویزهایی از جنس طلا و نقره به نام «ساچ باغ» (موبند) می آرایند. در نوک و تابَکهای لوله ای شکل به هنگام نامزد شدن پر پرنده ای به نام «ارتاغه» قرار می دهند، به این دختر اوتاغه لی قیز می گویند.
سنتهای فرهنگی
ترکمن ها از فرهنگ بسیار غنی برخوردار بوده اند. دختران ترکمن با سرودن ترانه هایی که اصطلاحا (لاله) گفته می شود به بیان افکار و احساسات خود می پرداخته اند. لاله در شب های مهتابی به صورت دسته جمعی خوانده می شود. از مشهورترین لاله ها (چونقیر قوی) است که سرنوشت دختری را بیان می کند که او اجبارا عروس دیار غریبه شده است. بیت اول این سروده چنین است:
«اگر به چاه عمیقی سنگ بیاندازی گم می شود مادرجان، اگر هم به جای دور دختر بدهی گم می شود مادر جان».
غیر از لاله ها که در طول ادوار موضوع مفاهیم آن تغییر یافته، هودی نقش در بیان عواطف قشر زنان ترکمن داشته است و منبع غنی برای شناسایی فولکور ترکمن بشمار می رود، زمزمه های مادران به نام (هودی) نمونه ای از آثار فرهنگی زبان ترکمنی است که بر بالین فرزند خود می خوانند.
اسطوره ها در فرهنگ ترکمن
در بین ترکمن ها اسطوره ها نقش مهمی دارد. از مشهورترین اسطوره ترکان ارگنه گون داستان گم شدن قوم در کوه های ارگنه گون و بازگشت موفقیت آمیز به سرزمین پدری است. یکی دیگر از افسانه های قدیمی ترکمن داستان پیدایش اقوام یموت، تکه و گوگلان است. مطابق این داستان نیای بزرگ ترکمن ها سه زن داشت که در ایام حاملگی هر کدام از زن ها از شوهر شکارچی خود تقاضای گوشتی را می کنند. شوهر برای زن اول قوچ کوهی را شکار می کند و می آورد. برای زن دومش شکاری پیدا نکرده و در نتیجه گرگی را شکار کرده و جگر آن را برای زنش می آورد. برای زن سومش گوسفندی آبی رنگ و لنگان را شکار می کند. هنگام تولد پسران، زنان برای آنها از شوهر خود تقاضای اسم می کنند. شوهر برای پسر اول نام «تکه» (به قوچ کوهی در ترکمن تکه گفته می شود)، فرزند دوم «یموت» و برای فرزند سوم نام «گوگلان» آبی لنگ را انتخاب می کند. بنابراین گفته می شود نسل تکه ها مردمانی با فکر و هنرمند، نسل یموت مردمانی مثل گرگ شجاع و دلیر و نسل گوگلان عاشق و شاعر خواهند شد.
ترانه هاي قومي
موسيقي ترکمني تحت تأثير دو منبع «اغوذي» و «فارسي» است. اگرچه ترکمن ها در گذشته زندگي کوچ نشيني داشته اند ولي با گرويدن آن ها به اسلام و آغاز زندگي نيمه يکجانشيني و سرانجام يکجانشيني آنان در دوره معاصر، موسيقي ترکمني نيز مانند بسياري از مسائل فرهنگي و اجتماعي آنان تحت تأثير ايران قرار گرفت. بر همين اساس، موسيقي ترکمن مانند موسيقي بسياري از نقاط ديگر ايران در گذشته در بالندگي و تبليغ مفاهيم مذهبي نقش ارزنده اي داشته است، به گونه اي که مبلغين مذهبي، در عزا و عروسي با سرودن اشعار مذهبي، تبليغ مذهبي مي کرده اند.
نوازندگان موسيقي ترکمن «باغشي» نام دارند که به سمت بازمانده از دده قدرقود، فرزانگاني هستند که سينه شان گنجينه داستان هاي حماسي و عاشقانه، افسانه ها و نغمه ها و … است. باغشي ها زبان گوياي مردم ترکمن بوده و در روزگاري که نگارش نبود، رسالت بزرگ دنبال کردن روايات، داستان ها، نقل ها و به طور بنيادي حرکت تاريخي، فرهنگي را مردان به دوش کشيدند.
۱
ذکر خنجر از رقص‌های آیینی اقوام ترکمن، رقص چوب و شمشیر از آیین‌های حماسی مردم سیستان که در فهرست میراث معنوی کشور نیز ثبت شده است به همراه رقص شمشیر عرب‌های ایران در خوزستان و حرکات موزون عشایر قشقایی با آن لباس‌های رنگین که در پس آن تاریخی نهفته و برگرفته از داستان‌ها و افسانه‌های کهن است.
۲
ذکر خنجر یک رقص آیینی است که ریشه در اعتقادات ملی و مذهبی قوم ترکمن دارد. می‌گویند ریشه‌های این آیین به دوران پیش از میلاد و زندگی شمن‌ها بازمی‌گردد. شمن‌ها آیین‌های عجیبی داشتند. آنها به نقاطی می‌رفتند که پای هیچ انسانی به آن نمی‌رسید و ساعت‌ها در کنار آتش می‌چرخیدند و با خواندن ذکرهایی به عالم ماورا وصل می‌شدند.
۳
ذکر خنجر یک آیین مفهومی است که در مواقع خاص انجام می‌شد. مثلا به هنگام وقوع بلایای طبیعی و شیوع بیماری‌های واگیردار ترکمنها این مراسم را انجام می‌دادند و از خداوند می‌خواستند تا بلایا را دور کند. اما در مواقعی که ترکمنها به‌عنوان اقوام کوچ‌رو زمین‌های حاصلخیز برای دام خود پیدا می‌کردند یا به هنگام مراسم شادی نیز با حضور همه افراد قبیله با دعاهای شکرانه اجرا می‌شد.
