کاوه ایرانی روزنامه نگار اشاره: سال ۶۸ بوکه نظام ایران از پارلمانی به ریاستی و در جرییان بازنگری قانون اساسی تغییر یافت، هیچ حرفی درباره خوب یا بد بودن «نظام پارلمانی» و «نظام ریاستی» مطرح نشد تا اینکه برای اولین بار در سال ۹۰ مقام معظم رهبری در سفر به کرمانشاه، این موضوع را طرح […]
کاوه ایرانی
روزنامه نگار
اشاره: سال ۶۸ بوکه نظام ایران از پارلمانی به ریاستی و در جرییان بازنگری قانون اساسی تغییر یافت، هیچ حرفی درباره خوب یا بد بودن «نظام پارلمانی» و «نظام ریاستی» مطرح نشد تا اینکه برای اولین بار در سال ۹۰ مقام معظم رهبری در سفر به کرمانشاه، این موضوع را طرح کردند. ایشان در این خصوص فرمودند: «ما یک روزی در قانون اساسی نخست‌وزیر و رئیس جمهور داشتیم، با یک شکل خاصی؛ بعد تجربه به ما نشان داد که این درست نیست. امام دستور دادند گروهی از خبرگان ملت، از دانشگاهیان، از روحانیون، از مجلس شورای اسلامی، از برجستگان و نخبگان بنشینند و آنچنان که بر طبق نیاز است، آن را تغییر بدهند. همین کار را هم کردند.»
به گزارش «جمله»، سخنان رهبر معظم انقلاب درباره موضوع «نظام پارلمانی یا ریاستی؟» این گونه ادامه یافت: «در آینده هم این‌ها قابل تغییر است. امروز نظام ما نظام ریاستی است؛ یعنی مردم با رأی مستقیمِ خودشان رئیس جمهور را انتخاب می‌کنند؛ تا الان هم شیوه بسیار خوب و تجربه شده‌ای بوده است. اگر یک روزی در آینده‌های دور یا نزدیک احساس شود به جای نظام ریاستی مثلاً نظام پارلمانی مطلوب است هیچ اشکالی ندارد؛ نظام جمهوری اسلامی می‌تواند این خط هندسی را به این خط دیگر هندسی تبدیل کند؛ تفاوتی نمی‌کند.»
هفته گذشته بود که یک شبه تشکل دانشجویی در دیدار با رهبر انقلاب، بار دیگر موضوع «نظام پارلمانی» را مطرح کرد. این تشکل های دانشجویی به انتقاد از ساختارهای سیاسی کشور پرداخت و خواستار بررسی دوباره ایده «نظام پارلمانی» مبتنی بر ولایت مطلقه فقیه شد.
مقام معظم رهبری در خصوص ایده «نظام پارلمانی» خاطرنشان کردند: «این مسائل را در مجمع بازنگری قانون اساسی به تفصیل بحث کردیم و به این نتیجه امروز رسیدیم، چرا که مشکلات نظام پارلمانی برای کشور بیش از مشکلات نظام ریاستی است.»
رهبر انقلاب در جمع‌بندیِ پاسخ به این سؤال تأکید کردند: «در ساختار مشکلی وجود ندارد البته امکان کم و زیاد کردن آن وجود دارد، اما کارگزاران، اشکالها، کوتاهی‌ها، ناتوانی‌ها و سلایق گوناگونی دارند که نتیجه آن این کمبودها می‌شود. البته اشتباههای ما مسئولان مانند اشخاص عادی نیست و شکافهای بزرگی در متن جامعه ایجاد می‌کند.»
نظام پارلمانی چیست؟
نظام پارلمانی یا نظام مجلسی نوعی حکمرانی مردم سالارانه است که در آن قوه مجریه مشروعیت مردم سالارانه خود را از قوه مقننه اقتباس کرده و در برابر آن پاسخگو است. نظام پارلمانی نوعی نظام حکومتی است که از تفکیک نسبی قوا ایجاد می‌شود. در رژیم‌های پارلمانی قوه مجریه و قوه مقننه از ابزارهایی برای تأثیرگذاری و نفوذ بر یکدیگر برخوردارند.
در نظام‌های پارلمانی رئیس کشور و رئیس قوه مجریه دو شخص متفاوت هستند. رئیس کشور که ممکن است رئیس‌جمهور (در نظام‌های جمهوری پارلمانی) (مثل ایرلند، آلمان، هندوستان و ایتالیا) یا پادشاه (در نظام‌های مشروطه سلطنتی) (مثل انگلیس و ژاپن) باشد، نقش مهمی ندارد و از مسئولیت مبراست. رئیس قوه مجریه که معمولاً نخست وزیر نامیده می‌شود به پیشنهاد رئیس کشور و انتخاب پارلمان مشخص می‌شود. این بر خلاف نظام جمهوری است که رئیس کشور همان رئیس حکومت بوده و مهمتر از آن قوه مجریه مشروعیت خود را از قوه مقننه نمی‌گیرد.
موافقان نظام پارلمانی
موافقان نظام پارلمانی عقیده دارند انتخاب رئیس جمهور به وسیله نخبگان منتخب مردم به این معنا نیست که مجلس کاملا رئیس جمهور را تحت نظر می گیرد و از او بازخواست می کند بلکه این حرکت به معنای مسئولیت پذیرتر کردن بیشتر رئیس جمهور است.
این گروه از موافقان نماد اصلی دموکراسی را در پارلمان می‌دانند و معتقدند که این نماد اصلی در نظام پارلمانی، رئیس قوه مجریه را انتخاب و از او بازخواست می کند بنابراین رئیس جمهور باید در همه امور در مقابل مجلس پاسخگو باشد.موافقان همچنین با رد این ادعا که در نظام پارلمانی نقش مردم کمرنگ می شود، تاکید دارند که اتفاقا با سیستم پارلمانی، حوزه نظارتی مردم بر قوه مجریه قوی تر می شود.
مخالفان نظام پارلمانی
اما نظام پارلمانی مخالفانی هم دارد که معتقدند نظام پارلمانی به درد سیاست ایران نمی خورد.
مخالفان عمده دلیل خود را از یک سو بر نبود تحزب واقعی در کشور به عنوان علت تامه حاکم شدن «نظام پارلمانی» می دانند و از سویی دیگر ارزش قائل شدن برای رای مستقیم مردم را امری مهم و ضروری در نظام مردمسالاری می دانند که با طرح نظام پارلمانی از میان خواهد رفت.
در واقع مخالفان اجرای نظام پارلمانی را تضعیف «جمهوریت» می دانند و بر این نظرند که سیستم ریاست جمهوری کنونی به دموکراسی که امام در قانون اساسی به آن اشاره کرده بسیار نزدیک است.
این طیف فکری معتقدند نظام پارلمانی بدون ساختار نظام حزبی سخن پوچی است که پایه جمهوریت حکومت را می‌لرزاند چراکه هر گونه سخنی از نظام پارلمانی با موضوع تحزب ارتباط وثیقی دارد و اساسا نظام پارلمانی بدون ساختار نظام حزبی سخن کاملا پوچ و بیهوده‌ای است که منجر به فروپاشی پایه جمهوریت می شود.
مخالفان همچنین تاکید دارند که در نظام ریاستی هم امکان استیضاح وزرا و هم رئیس جمهور وجود دارد اگرچه استیضاح رئیس‌جمهور به دلیل وضعیت خاص باید دو سوم آرای مجلس را داشته باشد. از طرفی در بحث نظام پارلمانی شرط اولیه آن است که نظام حزبی به موازات آن مستقر باشد؛ این درحالی است که احزاب در کشور ما برای انتخابات ایجاد می‌شوند و اینکه کادر بسازند اصلا وجود ندارد.
نظام پارلمانی بدون ساختار حزبی!
پیش از این صادق زیبا کلام استاد دانشگاه در واکنش به برخی از نمایندگان ایده «نظام پارلمانی» را مطرح کرده بودند، در گفت و گو با پایگاه تحلیلی انصاف نیوز گفته بود:« من نمی‌دانم که چه کسانی به‌دنبال این هستند که «نظام ریاست جمهوری» را به «نظام پارلمانی» تبدیل کنند؛ نمی‌خواهم کسانی را که به‌دنبال این مساله هستند متهم کنم، چون الان چندین سال است که این موضوع مطرح شده است که نظام ریاست جمهوری به نظام پارلمانی تبدیل شود. فکر می‌کنم مطرح شدن این مساله به این خاطر است که تنها بخشی از نظام ما که همچنان انتخابی مانده است و انتصابی نیست، ریاست جمهوری است؛ بنابراین این بخش را هم عملاً با پارلمانی کردن، می‌خواهند بیاورند و زیرنظر بخش انتصابی قرار دهند و عملاً هیچ بخشی نماند که مردم مستقیماً در انتخابش نقش داشته باشند.»
او در علل طرح چنین پیشنهادی را ارزیابی کرده و اظهار داشته بود: «ببینید اگر که الان شما دقت کنید، می‌بینید که نهاد ریاست جمهوری و شخص رئیس جمهور، تنها بخشی از حاکمیت جمهوری اسلامی ایران است که مردم مستقیماً در آن نقش دارند و به هرحال چهار سال یک‌بار انتخابات می‌شود، هشت سال یک‌بار رئیس‌جمهور عوض می‌شود. اما اگر پارلمانی شود، قوه‌ی مجریه عملاً زیر نظر مجلسی می‌آید که مجلس مستقلی نیست؛ یعنی با توجه به نظارت استصوابی موجود، امکان انتخاب نمایندگان مستقل وجود ندارد؛ فیلتر شورای نگهبان، اجازه نمی‌دهد که نامزدهای مستقل و دگراندیش در انتخابات شرکت کنند. مجلسی که ما در حال حاضر داریم، تا حدود زیادی مجلس مستقلی نیست.»
در نهایت باید گفت در کشور ما ایجاد نظام پارلمانی امکان پذیر نمی باشد. چرا که اولین پیش شرط برقراری چنین نظامی، وجود احزاب قدرتمند و تاثیرگذار در کشور است. احزابی که ارتباط نزدیکی با بطن جامعه داشته باشند و نقش رابط مردم و حاکمیت را ایفا کنند. در واقع بدون وجود تحزب در ساختار سیاسی کشور نظام پارلمانی گره کوری را در ساختار سیاسی ایجاد خواهد کرد تا جایی که دیگر مردم نمی توانند کمترین نقشی در آینده سیاسی کشور داشته باشند. همانطور که مقام معظم رهبری نیز به آن اشاره کردند، شاید روزی ساختار سیاسی کشور به جایی برسد که بستر ایجاد نظام پارلمانی فراهم گردد اما به طور یقین امروز چنین امری میسر نخواهد بود.
