زهرا ایرانشاهی بارندگی‌های شدید در ابتدای سال ۹۸ سبب فروریزش‌ها و بروز فروچاله‌هایی شد، اما به گفته کارشناسان با افزایش سطح سفره‌های آب‌های زیرزمینی، خطر فرونشست از سر تهران تا حدودی رد شده است. بنابراین به‌رغم رد شدن خطر فرونشست ناشی از سیلاب‌های اخیر، برخی از کارشناسان از بروز این پدیده در برخی از زیرساخت‌های […]
زهرا ایرانشاهی
بارندگی‌های شدید در ابتدای سال ۹۸ سبب فروریزش‌ها و بروز فروچاله‌هایی شد، اما به گفته کارشناسان با افزایش سطح سفره‌های آب‌های زیرزمینی، خطر فرونشست از سر تهران تا حدودی رد شده است. بنابراین به‌رغم رد شدن خطر فرونشست ناشی از سیلاب‌های اخیر، برخی از کارشناسان از بروز این پدیده در برخی از زیرساخت‌های مهم پایتخت، از جمله در فرودگاه امام خمینی، فرودگاه مهرآباد و راه‌آهن تهران خبر می‌دهند.
حالا رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور یکی از کسانی است که وقوع این پدیده طبیعی را از منظر علمی توضیح داد و با اشاره به اینکه بارندگی‌های شدیدی مانند بارش‌های ابتدای امسال، احتمال خطر ایجاد فروچاله را در نقاط مستعد، افزایش می‌دهد، گفت: فروچاله می‌تواند به دلایل مختلفی رخ دهد. مسعود شفیعی افزود: زمین‌شناسان معتقدند این پدیده در محیط‌هایی با سنگ‌های کربناتی (یعنی نقاطی از زیر زمین که ترکیباتی مثل سنگ گچ و آهک در آنها زیاد است و دچار انحلال توده سنگ‌ها شده‌اند) بیشتر زمینه ظهور و بروز دارد. دلیل اصلی فروچاله نیز وجود حفره‌ای در زیر زمین است. فروچاله می‌تواند ناشی از فرونشست هم باشد. یعنی در برخی مناطقِ تحت تاثیر پدیده فرونشست، علاوه‌بر نشست و کاهش ارتفاع سطح پوسته زمین، ممکن است زمینه شکل‌گیری فضای خالی بزرگی در زیر زمین به‌وجود آید. شفیعی اضافه کرد: این حفره، تحت تاثیر خوردگی توده سنگ‌ها یا جریان شدید آب و آبشستگی یا عوامل دیگر به سمت سطح زمین گسترش پیدا می‌کند. ضمن اینکه فروچاله با تَرَک‌هایی دایره‌وار در سطح زمین همراه است و می‌تواند با عبور و مرور انسان، وسائط نقلیه و… آن سطح به‌طور ناگهانی فرو بریزد. شفیعی خاطرنشان کرد: بنابراین نظر به اهمیت مساله فرونشست در کشور، طی یک‌سال اخیر توسط سازمان نقشه‌برداری کشور، برای بیش از ۳۰ پهنه از مناطق تحت تأثیر این پدیده مخرب، «اطلس فرونشست» تهیه شده و تعداد زیادی از این اطلس‌ها هم منتشر شده‌است که مربوط به مناطقی در استان‌های تهران، اصفهان، خراسان رضوی، قم، فارس و… است. بدیهی است که این پهنه‌ها می‌توانند مستعد فروچاله هم باشند. وی با مطرح کردن احتمال دخالت عامل انسانی درافزایش تعداد فروچاله‌های پایتخت، گفت: در برخی شهرها و به خصوص در تهران، فروچاله با مداخلات انسان در زمین، ارتباط دارد. عبور شریان‌های حیاتی از زیرزمین مثل مترو، کانال‌هایی که برای تأسیسات شهری تعبیه می‌شوند و… می‌توانند زمینه‌ساز ایجاد فروریزش و به تبع آن فروچاله باشد. پس از بارندگی‌های شدید، این دالان‌ها، مسیرهایی را برای حرکت حجم زیاد آب هموار می‌کنند، و باعث وقوع آبشستگی می‌شود و این آبشستگی در مناطقی که مستعد فروچاله است حفره‌های بزرگی را پدید می‌آورد.
رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور با اشاره به اینکه بر اساس مشاهدات فعلی، از مرکز شهر به سمت مناطق شمالی تهران با پدیده فرونشست مواجه نیستیم، عنوان کرد: داده‌های ما پدیده فرونشست در نواحی بالای تهران را نشان نمی‌دهد. فرونشست عمدتا از جنوب غرب تهران و در محدوده اتوبان آیت‌الله سعیدی و اتوبان آزادگان گسترش پیدا کرده است و حتی اعلام کرده‌ایم که در حال حاضر فرودگاه مهرآباد هم در دایره خطر فرونشست قرار دارد. وی ادامه داد: در نزدیکی فرودگاه امام هم نرخ چند سانتی‌متری فرونشست را گزارش کرده‌ایم و چون این پدیده به آرامی و در پهنه وسیع اتفاق می‌افتد، با شیب ملایم دایره آن در حال گسترش است و ممکن است در آینده نه‌چندان دور این فرودگاه مهم را در معرض خطر قرار دهد. شفیعی گفت: بیشتر زمین‌های کشاورزی جنوب و جنوب‌غرب تهران و مناطقی مانند رباط کریم و شهریار تحت تأثیر فرونشست‌های با نرخ بالای ۱۰ سانتیمتر هستند که این نرخ نگران‌کننده‌ای است وکارشناسان ما با مشاهدات میدانی، آثار محسوسِ تخریبی این پدیده را در ساختمان‌ها و زمین‌های کشاورزی مناطق مذکور هم مشاهده کرده‌اند. رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور اضافه کرد: گزارش‌هایی از فرونشست در محدوده‌های محل عبور خطوط راه‌آهن نیز داریم که شامل تغییرات ارتفاعی در بستر ریل‌های راه آهن است. در این زمینه مطالعات و بررسی‌های بیشتری مورد نیاز است، اما آنچه که تاکنون توسط برخی سازمان‌ها و وزارتخانه‌های زیربنایی به ما منعکس شده، بیانگر آن است که ارتفاع نقاط ترازیابی سازمان نقشه‌برداری کشور، عمدتاً به دلیل فراگیر شدن پدیده فرونشست، طی سال‌های اخیر در موارد متعددی دستخوش تغییر شده و به دقت فعالیت‌های مهندسی، آسیب جدی وارد شده‌است. طراحی و نگهداری شریان‌های حیاتی بدون در اختیار داشتن و به روزنگهداری، تراز ارتفاعی دقیق زمین امکان‌پذیر نیست و پایداری ابنیه مهمی چون خطوط ریلی و خطوط انتقال برق، گاز و آب و… را با چالش جدی مواجه می‌کند. شفیعی با اشاره به اینکه داده‌ها و اطلاعات این سازمان، می‌تواند نقش مؤثری در مدیریت مخاطرات طبیعی داشته باشد علاوه بر اقدامات انجام شده در خصوص تهیه اطلس‌های فرونشست مناطق مختلف» و نیز «پیش‌نشانگرهای زلزله»، به تدوین طرح «نقشه خطرپذیری سیل کشور در سازمان نقشه‌برداری کشور اشاره کرد که در صورت اجرایی شدن، می‌تواند میزان آمادگی برای مواجهه با سیلاب‌های ویرانگر را به میزان قابل توجهی ارتقا دهد.
بررسی سطح و ابعاد فرونشست زمین
در یکی از مهمترین زیرساخت‌های حمل‌ونقلی پایتخت
فرودگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) در ۳۰ کیلومتری تهران و در حوزه اداری و سیاسی شهرستان ری قرار دارد. فرودگاه امام نخست به‌عنوان جایگزینی برای فرودگاه مهرآباد طراحی شده بوده اما سپس و طبق آمار در سال ۲۰۱۴، میزبان بیش از ۴۰ شرکت هواپیمایی با ۷۰۰ پرواز هفتگی به ۳۰ کشور جهان بوده است. طبق آخرین آمار در سال ۲۰۱۶، ۵۳هزار و ۳۵۹ نشست و برخاست در این فرودگاه انجام شد و ۱۴۸٫۰۲۰٫۴۱۵ مسافر و ۷٫۸۲۱٫۳۶۹ کیلوگرم بار از این طریق جابه‌جا شدند. حالا بحث وبررسی‌ها درباره خطر فرونشست این فرودگاه افزایش یافته و گفته می‌شود که مطالعات آثار این فرونشست احتمالی نیز آغاز شده است. فرودگاه امام نخستین فرودگاه مجهز به شبیه ساز برج مراقبت پرواز در ایران است که در توان ترانزیتی ایران بین کشورهای اطراف و اروپا نقش اساسی‌ای ایفا می‌کند. علی بیت‌اللهی با اعلام خبر آغاز فاز دوم مطالعات آثار فرونشست در فرودگاه بین‌المللی امام‌خمینی، گفت: فاز دوم مطالعات فرونشست با هدف ارزیابی‌های چشمی، بررسی اثر احتمالی فرونشست در ساختمان‌ها و غیره شروع شده و مقرر شد تا محل‌هایی برای نصب ایستگاه‌های دائمی برای کاهش فرونشست در فرودگاه‌ها به کار گرفته شود که اکنون در روزهای آغازین کار هستیم. دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی با اشاره به اینکه در حال حاضر حدود ۶۰ فرودگاه در کشور فعال هستند که به دلیل رخداد پدیده فرونشست در کشور، انجام مطالعات آثار فرونشست در آنها ضروری است، گفت: فرودگاه‌ها به دلیل نوع کاربری که دارند الزاما در دشت‌ها و مناطق هموار و مسطح احداث می‌شوند. همچنین از آنجاییکه در دشت‌های کشور، موضوع فرونشست زمین به دلیل مصرف بی‌رویه آب‌های زیرزمینی بالاست بنابراین می‌توان انتظار داشت که لاجرم فرودگاه‌های کشور تحت‌تاثیر فرونشست زمین قرار بگیرند. دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی با اعلام این مطلب که فرودگاه بین‌المللی امام‌خمینی (ره) جزو نخستین فرودگاه هایی است که مطالعات آثار فرونشست زمین در آن عملیاتی و اجرایی می شود، از همکاری مناسب شرکت فرودگاه ها و شرکت شهرک فرودگاهی امام خمینی برای انجام مطالعات مشترک خبر داد و افزود: با شرکت فرودگاه‌ها و شرکت شهرک فرودگاهی امام خمینی هماهنگی و مذاکرات خوبی داشتیم. قرار شده است تا فرودگاه‌های کشور به ترتیب اولویت مورد مطالعاتی در خصوص آثار فرونشست قرار بگیرند. عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی یادآور شد: فاز اول مطالعات آثار فرونشست بر فرودگاه بین‌المللی امام‌خمینی(ره) که شامل مطالعات شناسایی فرونشست در فرودگاه فوق بود انجام شد. نتایج حاکی از آن بودند که اگرچه فرودگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) در زون فرونشست قرار دارد، اما اعداد و مقادیر آن اندک است و می توان تدابیری پیشگیرانه برای گسترش آن داشت. بر اساس اطلاعات به دست آمده فرودگاه فوق سالانه بین چهار تا شش سانتی متر فرونشست دارد. بیت‌اللهی با یادآوری این مطلب که در قسمت‌های جنوبی شهر تهران، حدود ۲۵ سانتیمتر فرونشست زمین رخ می دهد و فرونشست فرودگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) در مقایسه با فرونشست‌های دیگر قابل کنترل است، اعلام کرد: فاز دوم مطالعات فرونشست با هدف ارزیابی‌های چشمی، بررسی اثر احتمالی فرونشست در ساختمان ها و غیره هم شروع شده است. مقرر شده است محل‌هایی برای نصب ایستگاه‌های دائمی برای کاهش فرونشست در فرودگاه‌ها به کار گرفته شود که در همین ایام و در روزهای آغازین کار هستیم که نتایج به محض، جمع بندی اطلا رسانی می‌شود. وی همکاری و رویکرد مسئولان فنی فرودگاه، شرکت فرودگاه‌ها و شرکت شهرک‌های بین‌المللی امام‌خمینی را رویکرد مناسبی ارزیابی کرد و توضیح داد: به رغم محدودیت‌هایی که وجود دارد، همکاران این بخش، همکاری مناسبی با ما داشته‌اند، به نظر می‌آید بشود کارهای مهمی را در سایه همکاری‌های مشترک به سرانجام رساند. بیت‌اللهی با اعلام اینکه آثار فرونشست برعکس زلزله چندان پیچیده نیست و می‌توان از گسترش آن جلوگیری به‌عمل آورد، گفت: در خصوص فرونشست زمین کارهای مهندسی مناسبی می توان انجام داد تا خسارت‌ها ناشی از آن به حداقل و حتی به صفر برسد.
وی انجام مطالعات و راهکارهای عملیاتی را در خصوص کاهش آثار فرونشست اقدامی فراوزارتخانه‌ای خواند و پیشنهاد کرد تا وزارتخانه‌های نفت، نیرو و سایر وزارتخانه‌ها در این خصوص، به مطالعه بپردازند.
