اشاره یکی از تفریحات، در تمام طول زندگی انسان ها، بازی است. بازی هایی که همیشه شور و نشاط به همراه دارد. انسان ذاتا اهل شادی و سرگرمی است و این مساله از کودکی در انسان شکل می گیرد. باستان شناسان اشیای در ابعاد کوچک زیادی را از دل خاک بیرون آورده اند که نقش […]
اشاره
یکی از تفریحات، در تمام طول زندگی انسان ها، بازی است. بازی هایی که همیشه شور و نشاط به همراه دارد. انسان ذاتا اهل شادی و سرگرمی است و این مساله از کودکی در انسان شکل می گیرد. باستان شناسان اشیای در ابعاد کوچک زیادی را از دل خاک بیرون آورده اند که نقش و طرحی کودکانه داشته اند. به عبارتی ابزاری برای سرگرمی و شادی و بازی بوده است. اشیایی که نه درون مقبره ای پیدا شده اند تا هویت خاصی بگیرند و نه نوشته ای همراهشان بوده تا چرایی ساختشان را برای ما روشن کند. هر چند این یافته ها و تحقیقات در ایران باستان بسیار اندک است اما دلیل بر وجود اسباب بازی در دوران باستان دارد.
کلمه بازی در لغت نامه، یعنی سرگرمی، مشغولیت، تفریح، لعب، کار، ورزش و فریب آمده است. به طور عام، بازی دارای یک بار فرهنگی است که با توجه به پهناوری اقلیمی، قومی و قبیله ای در ایران، انواع بازی ها با هدف های خاص طراحی شده و میان مردم رایج بوده است. اما در اینگونه یافته ها از ایران باستان، نشان از وجود تشابهاتی که بین اسباب بازی‌های کودکان امروزی با پیکرک های حیوانات ساخته شده از سفال و فلز با چهار چرخ جهت حرکت که از هزاره اول پیش از میلاد بجا مانده، ما را وا می دارد تا آنها را در میان وسایل بازی قرار دهیم.
چهارچرخه‌های دیروز
نقش و نگارها و پیکرک های حکاکی شده در صخره های ایلامی نقش کودکان را در کنار خاندان سلطنتی به وضوح نشان می دهد که آموزش کودکان در روزگاران قدیم جایگاه قابل توجهی داشته است. پیکرک های چهار چرخ روی دیواره ها یادآور اسباب بازی های امروزی مانند اتومبیل ها و چهارچرخه هایی هستند که کودکانمان با به حرکت درآوردنشان تحرک بیشتری را تجربه می کردند. که نمونه آن در مارلیک کشف شده، در سه هزار سال پیش (هزاره اول پیش از میلاد) در مناطق شمالی ایران رواج داشته. نمونه‌هایی از این نوع پیکرک در موزه‌های مصر و یونان در مجموعه وسایل مختص به کودکان به نمایش درآمده است.
جانوری از هزاره‌ها
پیکرک‌های حیوانی که به شکل‌های مختلفی ساخته می‌شود. دلیلش هم این است که این پیکرک‌ها گونه‌های مختلفی هستند که در زیست‌بوم منطقه وجود داشته‌اند. شاید به‌نوعی برای آشنایی و الفت بیشتر کودکان با محیط طبیعی پیرامونشان ساخته می‌شده. مثل همین پیکرک مفرغی که در مارلیک گیلان کشف شده و قدمتش به سه هزار سال پیش (هزاره اول پیش از میلاد) برمی‌گردد.
پیکرک‌های کوچک
تعدادی از آنها نه در قبور پیدا شده‌اند، نه در معابد و نه در هیچ مکان دیگری که جنبه تقدسی داشته باشد، آن هم به تعداد زیاد. برای همین هم این نظر را که جنبه بازیچه‌ای و استفاده روزمره‌ای این پیکرک‌های مفرغی کوچک، بر جنبه آیینی و حتی تزیینی‌شان اولویت داشته، قوت می‌بخشد. این پیکرک‌های حیوانی که قدمتشان به چهار هزار سال پیش (اوایل هزاره دوم پیش از میلاد) برمی‌گردد در لرستان کشف شده‌اند.
موش سفالی
این پیکرک سفالین که به شکل موش است، در نیشابور کشف شده و متعلق به ۹۰۰سال پیش (سده پنجم هجری) است. ابعاد کوچک این پیکرک که فقط ۵/۸ در ۷/۵ سانتی‌متر است، این احتمال را که بازیچه دست کودکان بوده بیشتر تقویت می‌کند. از آنجا که شناخت این حیوانات برای کودک و بازی با آنها، در شناخت کودک با موجودات محیط پیرامونش نقش اساسی بازی می‌کند، می‌توان پذیرفت که شیوه‌های مختلف آشنایی کودکان با اینگونه جانوران از قدیم مورد توجه بوده است.
جغجغه باستانی
این نمونه احتمالا می‌تواند یک سرگرمی کودکانه باشد. شی‌ای سفالین (احتمالا جغجغه)، که نمونه‌های سفالی و فلزی زیادی از آن در شوش به‌دست آمده و کاربری آن غیر از حدس بازیچه بودنش مشخص نیست. این شی با ۱۲ سانتی‌متر بلندی، متعلق به چهار هزار تا سه هزار سال پیش (به اواخر هزاره دوم پیش‌ازمیلاد و اوایل هزاره اول پیش‌ازمیلاد) است.
بازی ایلامی
این شی سفالین احتمالاً یک نمونه جغجغه است به‌صورت پیکرکی حیوانی. شی‌ای به‌بلندی ۳/۵سانتی‌متر که مربوط به دوره ایلامی (درحدودسه تا چهار هزار سال پیش) است و در شوش کشف شده. این نمونه به همراه نمونه‌های زیاد دیگری که شکل‌های حیوانی دارند شاید جلب‌توجه بیشتری برای کودکان داشته‌اند. شاید هم نمایانگر رفاه بیشتر خانواده و طبقه اجتماعی بالاتر کودک بوده. چرا که نسبت به جغجغه‌های ساده‌تر، ارزش بیشتری از جهت تکنیک کار داشته است.
اسباب‌بازی قیمتی
این نمونه بسیار زیبا پیکرکی شیشه‌ای است متعلق به دوره ساسانی که در شوش کشف شده و فقط ۱/۷ سانتی‌متر است. می‌شود اینگونه حدس زد که احتمالا بازیچه کودکی بوده که در خانواده‌ای با درجه اجتماعی بالا پرورش می‌یافته؛ همانگونه که امروزه بازیچه کودکان در طبقات اجتماعی مختلف متفاوت و از ارزش هنری و اجتماعی مختلفی برخوردار است.
قمقمه‌کودک
قمقمه‌های سفالین در اندازه‌های مختلف و از مناطق بسیار زیادی در ایران به‌دست آمده‌اند؛ مثل همین قمقمه سفالین ۱۲سانتی‌متری که قدمتش به چهارهزار سال پیش (هزاره دوم پیش از میلاد) برمی‌گردد و در کرمانشاه کشفشده. این قمقمه را از این جهت مورد استفاده کودکان دانسته‌اند که اندازه‌اش بسیار کوچک‌تر از نمونه قمقمه‌های کشفشده بزرگ است.
