در سراسر تاریخچه سفالگری، از میان تمام شیوه های تزیین سفال، نقاشی زرین فام به دلیل درخشش و انعکاس رنگین کمانی اش بسیار مورد توجه و تحسین بوده است. زرین فام معادل لوستر است و نوعی تزیین رو لعابی است که برای ایجاد جلای فلزی خاصی در سطح قطعات لعابدار استفاده می شود. سفالگران ایرانی […]
در سراسر تاریخچه سفالگری، از میان تمام شیوه های تزیین سفال، نقاشی زرین فام به دلیل درخشش و انعکاس رنگین کمانی اش بسیار مورد توجه و تحسین بوده است. زرین فام معادل لوستر است و نوعی تزیین رو لعابی است که برای ایجاد جلای فلزی خاصی در سطح قطعات لعابدار استفاده می شود. سفالگران ایرانی در قرن های هفتم وهشتم هجری این نوع رورنگی ها را لیقه می نامیدند. به گفته کارشناسان، با بررسی برخی از نقوش زرین فام در هر منطقه، متوجه می شویم که همواره بخشی ازآن ها در شرق مختص نمایش صحنه هایی از دربار حاکم وقت بوده و در غرب نیز به نمایش نشان های خانوادگی اشراف اختصاص داشته است. از سوی دیگر، لعاب زرین فام در ایران، به دلیل انعکاس نور و درخشندگی منحصر به فرد خود، بیش از کشورهای دیگر در تزیین مساجد و اماکن متبرکه به کار رفته است.
مراکز ساخت این ظروف را با استناد به کشف کورههای سفالگری و انواع سفالینههای زرینفام در شهرهای ری و جرجان و همچنین آثار به دست آمده از حفاریهای علمی گوناگون در نیشابور، استخر، شوش، ساوه و کاشان میتوان شناخت. در قرون میانه، همزمان با سلسلههای سلجوقیان و خوارزمشاهیان، شهرهای ری و کاشان در این زمینه سرآمد بودند و احتمالا کارگاههای ری فعالترین کارگاههای تولید لعاب زرینفام به حساب میآمدند.
ولی به طور مسلم این شهر در حدود سال ۶۲۰ پس از حمله مغول ویران شد. بدین ترتیب تولید این نوع سفال در کاشان تداوم یافت.
در همین زمینه رییس گروه پژوهشی هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با تاکید بر احیا، آموزش و تلاش برای ثبت جهانی هنر لعاب زرین فام به عنوان یک لعاب ایرانی در یونسکو تصریح کرد: آثار ساخته شده در کشور بسیار قوییتر از نمونههای مشابه این لعاب است که توسط پژوهشگران ژاپنی ساخته شدهاند.
سیدعبدالمجید شریف زاده با اشاره به تلاشهایی برای ثبت جهانی لعاب ایرانی زرین فام در خصوص تاریخچه سفال زرین فام گفت: در عصر حاضر یک دوره فراموشی نسبت به ساخت لعاب زرین فام صورت گرفت و به همین خاطر تعداد اندکی از اساتید قدیم این حوزه گاهی از نمونههای لعابهای زرین فام و لعاب خاصی که اصطلاحا به آن لعاب غازمغازی یا لعاب پر طاووسی میگویند برای تولید ظروف استفاده کردهاند.
رییس گروه پژوهشی هنر های سنتی در ادامه افزود: برخی در دوره معاصر با مراجعه به منابع قدیمی تلاش کردند تا هنر لعاب سازی زرین فام را احیا کنند به همین علت به یکی از منابع قدیم مربوط به اواخر دوره سلجوقی و اوایل دوره ایلخانی بنام عرایس الجواهر که شیوه ساخت لعاب زرین فام را بصورت مختصر توضیح داده مراجعه کردند با این حال چون متن با استفاده از اصطلاحات و کلمات متدوال آن روزگار به نگارش درآمده نتوانستند به صورت دقیق از شیوه ساخت این لعاب پی ببرند.
وی ادامه داد: محمد مهدی انوشفر پژوهشگر و از سفالگران باسابقه و منحصر بفرد درایران طی سالهای اخیر به موضوع لعاب زرین فام ورود کرده و با بهره گیری از دانش تجربی اساتید گذشته و مطالعات بسیار گسترده شیوههای کاری لعاب کاران را مورد مطالعه قرارداده و با آزمایشهای فراوان توانسته نمونههایی از لعاب زرین فام را ساخته و به کار گیرد.
او خاطرنشان کرد: همچنین عباس اکبری عضو هیات علمی دانشگاه کاشان نیز توانسته به وسیله مطالعه و استفاده از تجربیات گردآوری شده نمونههای دیگری از لعاب زرین فام را به دست آورند.
شریف زاده با اشاره به پژوهشهای بین المللی در حوزه لعاب زرین فام اشاره کرد و گفت: همچنین کاتو پژوهشگر ژاپنی و پسرش تلاش کردند تا با جمع آوری ظروف زرین فام قبل و پس از انقلاب به چگونگی ساخت این لعاب دست یابند و با وجود اینکه توانستند نمونههای مشابهی از این لعاب را به صورت محدود تولید کنند اما نمونههای ایرانی ساخته شده در کشور بسیار قوی تر و شبیه تر به لعاب اصلی هستند.
او در ادامه به اهمیت پژوهشها در حوزه لعاب زرین فام پرداخت و تصریح کرد: باید تلاش شود تا با شناخت و تولید لعاب زرین فام این لعاب به عنوان یک لعاب ایرانی در یونسکو به ثبت جهانی برسد و این هنر مغفول مانده احیا و آموزش مجدد آن در کشور آغاز شود.
شریف زاده همچنین در رابطه با مدعیان تولید انبوه لعاب زرین فام در ایران گفت: در کشور تنها دو الی ۳ نفر هستند که توانستهاند نمونههای مشابهی از لعاب زرین فام را تولید کنند و دیگر افراد مدعی در حقیقت از همان رنگهای لعابهای لاستری استفاده میکنند و همان گونه که توضیح داده شد این لعاب با لعاب زرین فام که بدون استفاده از خود طلاست بسیار متفاوت است.
رییس گروه پژوهشی هنرهای سنتی در ادامه از مسئولین وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواست تا با تعریف پروژه و تامین اعتبار، این هنر رو به فراموشی را دوباره احیا و شرایط را برای ثبت، انتقال و آموزش آن را فراهم کنند.