نیلوفر منصوری- دبیر گروه گردشگری/ وضعیت جغرافیایی و شرایط ویژه زندگی کویری، از مردم کویر، انسان هایی ساخت که برای سازگاری با شرایط خود را با شرایط اقلیمی دست به خلاقیت و نوآوری بزنند. ساخت آب انبار و قنات و اجرای سیستم های آبرسانی و یخدان از نوآوری ها و خلاقیت های خطه کویر […]
نیلوفر منصوری-
دبیر گروه گردشگری/
وضعیت جغرافیایی و شرایط ویژه زندگی کویری، از مردم کویر، انسان هایی ساخت که برای سازگاری با شرایط خود را با شرایط اقلیمی دست به خلاقیت و نوآوری بزنند. ساخت آب انبار و قنات و اجرای سیستم های آبرسانی و یخدان از نوآوری ها و خلاقیت های خطه کویر است تا بتوانند پهنه کویر را برای زندگی تحمل کنند. از زمان ساخت اولین یخدان ها اطلاعات زیادی در دسترس نیست اما کرمان به عنوان یکی از شهرهای کویری، قنات ها و یخدان های زیادی داشته است، یخدان هایی که با خشت و گل ساخته شده بودند و یخ را در گرمای طاقت فرسای تابستان هم نگاه می داشتند. نوک یخدان ها به شکل مخروطی ساخته می شدند که کمترین آفتاب به آن ها بتابد، دیواره هایی بلند در اطراف یخدان ها ساخته می شد که با ایجاد سایه، دمای هوای اطراف را کاهش دهند. مصالح مورد استفاده در یخدان‌ها سنگ ساروج و خشت بوده که به عنوان یک عایق حرارتی کاربرد داشته‌اند.
شهر کرمان یکی از کهن‌ترین مراکز جمعیتی در کویر مرکزی ایران است اما مردمان این دیار از سال‌ها قبل با ابتکار و نوآوری این شهر را به یکی از زیباترین شهرهای تاریخی ایران تبدیل کرده‌اند که نمونه این ابتکار سیستم آبرسانی، آب‌انبار و تولید یخ از صدها سال قبل است به‌طوری‌که بزرگترین یخچال‌های دست‌ساز همچنان در این شهر خودنمایی می‌کنند.
مردمان سختکوش کویر، افراد مبتکر و خلاقی بودند. آنان افرادی دوراندیش و آینده نگر بودند. شرایط اقلیمی کویر آنان را به فکر وادار کرد تا از ذکاوت خود برای کم آبی بهره بگیرند. یکی از شهرهای کویری که سرآمد این ابتکارات است کرمان است. شهر کرمان یکی از کهن‌ترین مراکز جمعیتی در کویر مرکزی ایران است که با ابتکار و نوآوری این شهر را به یکی از زیباترین شهرهای تاریخی ایران تبدیل کرده‌اند که نمونه این ابتکار سیستم آبرسانی، آب‌انبار و تولید یخ از صدها سال قبل است به‌طوری‌که بزرگترین یخچال‌های دست‌ساز همچنان در این شهر خودنمایی می‌کنند. در حال حاضر یخدان ها جزو آثار تاریخی ارزشمند این خطه محسوب می شود که نیاز به توجه بیشتر دارند. این یخدان‌ها در تابستان ذخیره‌گاه یخ و در زمستان محل تهیه یخ منطقه بودند. این منطقه کویری با یخدان‌هایش بسیار جالب توجه برای گردشگران است.
زمانی که هنوز برق اختراع نشده بود، کرمانی‌ها یخچال اختراع کردند تا روزهای گرم و خشک خود را بدون آب سپری نکنند. آنان با استفاده از خشت و گل و البته بناهای بسیار بزرگ که همچنان بسیاری از آنها در شهر کرمان پابرجا هستند سازه‌هایی ساختند که یخ را در اوج گرمای طاقت‌فرسای تابستان کویر نیز در خود نگاه می‌داشت. برای تامین آب این یخچال‌های خشت و گلی عظیم، آب به وسیله قنات‌ها به انتهای یخدان هدایت می‌شد و همیشه چند نفر کارگر در این یخچال‌ها در حال فعالیت بودند.
نوک این ساختار مخروطی شکل به گونه‌ای ساخته می‌شد که حداقل میزان تابش آفتاب را جذب کند و در اطراف این مخروط دیوارهای بلندی احداث می‌شود که با وزش باد و استفاده از سایه ایجاد شده دمای هوا را به صورت محسوس کاهش می‌داد.
خشت و گل مصالح اصلی ساخت یخدان ها بوده است تا در اوج گرمای طاقت فرسای کویر یخ را در داخل خود نگه دارد. مخزن، حصار، استخر و چاله یخ عناصر اصلی معماری یک یخدان محسوب می شوند که هر کدام برای تهیه و نگهداری یخ کاربرد خاص خود را داشتند و حوضچه تولید یخ فقط در دی و بهمن ماه که سرمای هوا شدید بوده برای تولید یخ استفاده می‌شده است.
قدمت ساخت یخدان های کرمان اغلب به عصر صفویه بر می گردد، اما بسیاری از این سازه های قدیمی و با ارزش به مرور زمان و بر اثر نزولات جوی و نگهداری نامناسب در حال تخریب هستند که با مرمت آنها ضمن جذب گردشگر، می توان با کاربری های متفاوت از آن استفاده کرد.
یخدان های کرمان
یخدان مویدی: معروفترین یخدان منطقه است که در خیابان ابوحامد شهر کرمان قرار دارد و قدمت آن به دوره صفوی می رسد و مصالح استفاده شده در ساخت آن شامل خشت خام و ملات گل و اندود کاه گل است.
این بنا در تاریخ ۲ آبان ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۴۳۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و هم اکنون با کاربری فرهنگی از آن استفاده می شود و در محوطه پیرامونی آن برنامه های مختلف فرهنگی و هنری اجرا می شود.
یخدان لنگر ماهان: این یخدان در خارج روستای لنگر در پنج کیلومتری شمال شرقی ماهان و در دوره قاجاریه بنا شده است و در سالهای گذشته به علت بارش برف و باران آسیب دید که از سال گذشته عملیات مرمت آن در ۲ فاز در حال اجرا است.
یخچال حاج آقا علی رفسنجان: یخچال حاج آقاعلی در روستای عباس آبادحاجی در شش کیلومتری شمال رفسنجان واقع شده و قدمت بنا به دوره قاجار باز می گردد.
یخچال کبوترخان: در روستای کبوترخان در ۲۳ کیلومتری شرق رفسنجان واقع شده و ساختمان آن مربوط به دوره ساسانی است. در حال حاضر این یخچال دچار فرسایش شدید گشته و رو به ویرانی می رود که نیاز به مرمت و بازسازی دارد.
یخچال های حاج رشید سیرجان: یخچال های حاج رشید سیرجان (شامل ۲ یخچال) در نزدیکی بلوار شیخ فضل الله نوری شهر سیرجان واقع شده اند و تاریخ ساخت آنها سال ۱۲۷۱ هجری قمری است. دیوار آنها توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت شده است و فعلاً کاربردی ندارند.
