محمدحسین جعفری سمیع دبیر گروه سیاسی در فرهنگ لغت، واژه پوپولیسم اینگونه تعریف شده است: «عَوام‌گرایی یا پوپولیسم آموزه و روشی سیاسی است در طرفداری کردن یا طرفداری نشان دادن از حقوق و علایق مردم عامه در برابر گروه نخبه». اما در کشور ما این کلید واژه، اواسط دهه ۸۰ و پس از پیروزی مجدد […]
محمدحسین جعفری سمیع
دبیر گروه سیاسی
در فرهنگ لغت، واژه پوپولیسم اینگونه تعریف شده است: «عَوام‌گرایی یا پوپولیسم آموزه و روشی سیاسی است در طرفداری کردن یا طرفداری نشان دادن از حقوق و علایق مردم عامه در برابر گروه نخبه». اما در کشور ما این کلید واژه، اواسط دهه ۸۰ و پس از پیروزی مجدد احمدی نژاد در انتخابات ۸۸ در ادبیات سیاسی جایگاه ویژه ای پیدا کرد. در واقع مخاطب اصلی پوپولیسم رای های خاکستری جامعه هستند. این بخش از جامعه که دلزده از منازعات سیاسی و ریاکاری های جناحی هستند، رای خود را در صندوق افرادی می ریزند، که گمان دارند آنان گره گشای دغدغه های روزانه جامعه هستند. در حالی که پس از مدتی متوجه خواهند شد که جریان پوپولیسم نه تنها گره گشای مشکلات نبوده بلکه چندین گره جدید نیز به مشکلات کشور افزوده است.
به گزارش «جمله» هر ساله در ماه های منتهی به رقابت های انتخاباتی مجلس یا دولت، شاهد ظهور جریان های ناآشنایی هستیم که سعی دارند خود را از دیگران متمایز دانسته و ضمن انتقاد به عملکرد جناح های سیاسی مطرح در کشور، ادعا می کنند که راه حل تمام مشکلات در جیب آنان قرار دارد.
این جریان با شناختی که از نیازهای جامعه دارد، سعی می کند با ارائه وعده های دهان پر کن، نظر مردم عامه را به خود جلب کرده تا در کارزار انتخاباتی پیروز میدان باشند. اما واقعیت آن است که جریان پوپولیسم نه تنها راهگشای جامعه نبوده بلکه با ارائه نظریات سطحی، جامعه را با بحران های مضاعف مواجه می سازد.
وعده هایی همچون مسکن ارزان، خودرو ارزان، آب و برق رایگان، شغل، اقتصاد پویا تنها بخشی از شعارهای عوام فریبانه عوامل پوپولیستی است که جامعه را به راحتی فریب داده و مسبب پیروزی این جریان می شود. اما پس از مدتی که عناصر پوپولیستی سکان هدایت جامعه را در اختیار گرفت، نه تنها هیچ وعده ای محقق نمی شود، بلکه بسیاری از زیرساخت ها، صنایع و فرصت های کشور از بین می رود.
در واقع پوپولیسم دارای چند ویژگی است؛ اول، جلب پشتیبانی مردم با توسل به وعده‌های کلی و مبهم، و معمولاً با شعارهای ضد امپریالیستی.
دوم، پیشبرد اهداف سیاسی، مستقل از نهادها و احزاب موجود، با فراخوانی توده مردم به اعمال فشار مستقیم بر حکومت.
سوم، بزرگداشت و تقدیس مردم یا خلق، با اعتقاد به اینکه هدف‌های سیاسی باید به اراده و نیروی مردم و جدا از احزاب یا سازمان‌های سیاسی پیش برود.
البته آیین و سنت سیاسی پوپولیستی، در هر کشوری شکل ویژه‌ای داشته است. در نهضت‌های پوپولیستی، معمولاً ائتلافی آشکار یا ضمنی، میان طبقات مختلف با منافع متفاوت و گاه متعارض برقرار می‌شود. تداخل قشرهای گوناگون در این نهضت‌ها، به‌طور عمده ناشی از عدم تشکل طبقاتی و عدم وجود مرزبندی روشن طبقاتی است. پوپولیسم دارای مشخصات عوام فریبی، تقدیس شخص رهبر فرهمند، تعصب، تکیه بر توده‌های محروم، نداشتن ایدئولوژی مشخص، بورژوایی بودن و عناصری از ضدیت با امپریالیسم و ملی‌گرایی است. توسعه خواهی و پر و بال دادن به نیروهای وابسته به بازار داخلی و گاه آزادی‌های سندیکایی و دموکراتیک از خصلت‌های عمده دوران پوپولیسم است.
عوام فریبی با چهره جدید
بسیاری با شنیدن نام پوپولیسم، به یاد صحبت ها، شعار ها و رفتار های رئیس دولت نهم و دهم می افتند. در حالی که دولت نهم و دهم که خود را دولت بهار می نامد، تنها نمونه ای از این نوع تفکر است. چرا که عوام گرایی و تکیه بر رای عوام تنها به افرادی همچون احمدی نژاد ختم نمی شود. برخی از سیاسیون برای رسیدن به اهداف خود، با حفظ چهره ای ورشنفکرانه، وعده هایی را به جامعه می دهند که خود به خوبی از عدم تحقق آنان آگاهی دارند. اما برای رسیدن به قدرت، با فریب افکار عمومی و ارائه وعده هایی همچون رونق اقتصادی و بی نیاز کردن مردم از یارانه دولت، نظر اقشار مختلف جامعه را به خود جلب می کنند. در نوع اول شاید افرادی همچون احمدی نژاد در جذب آرای اقشار روشنفکر ناتوان باشند اما در نوع دوم، پوپولیسم روشنفکر نما، در عین حال دو جامعه عوام و روشنفکر را تحت تاثیر خود قرار داده و رای آنان را به دست می آورد.
در واقع با نگاهی به اخبار چند روز گذشته متوجه خواهیم شد که برخی جریان ها تلاش دارند با بهره گیری از گفتمان پوپولیستی و با بهره گیری از فرصتی که ناکامی های دولت و مجلس در تحقق مطالبات جامعه، در اختیار آنان قرار داده است، خود را به عنوان جریان سوم سیاسی در کشور معرفی کرده و به عنوان ناجی ملت وارد رقابت های انتخاباتی شوند.
پوپولیسم دهه هشتادی
بخشی از این جریان، ریشه در تفکرات احمدی نژاد دارد. وحید هِرُو آبادی کنشگر سیاسی منتسب به جریان بهار(یاران احمدی نژاد) روز گذشته در گفت و گو با ایلنا، تحلیل خود از فضای پیشرو در انتخابات مجلس را با توجه به کاهش اعتماد مردم به دو جریان اصلاح‌طلبی و اصول‌گرایی اینگونه بیان کرد: « اما اگر منظور از پوپولیست، سیاستمدارانی است که از نهادهای قدرت مثل احزاب عبور می‌کنند و با توده‌های مردم ارتباط برقرار می‌کنند باید بگویم با توجه به پر رنگ شدن شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی به شدت جامعه مستعد این است که سیاستمدارانی با این ویژگی در راس انتخاب قرار بگیرند».
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه در هر دوره اصولگرایان با یک اسم جدید پا به عرصه انتخابات می‌گذارند و سعی در ایجاد وحدت حداکثری داشته‌اند، آیا به آرزوی دیرین خود خواهند رسید؟، گفت: «آنها اینگونه‌اند که «هر لحظه به شکلی بت عیار بر آیند»، این آرزوی اصولگرایان هرگز محقق نخواهد شد؛ اما امیدوارم که این اتفاق بیفتد چرا که هرگاه اصولگرایان پشت یک نفر ثابت قدم مانده‌اند مثل سال ۹۶ که اکثریت مطلق‌شان با آقای رئیسی ائتلاف کردند و او شکست سنگینی خورد؛ مغلوب می‌شوند».
هرو آبادی با بیان اینکه محرز است که اصولگرایان نمی‌توانند با جامعه گفتمانی برقرار کنند و نیازی هم برای این کار نمی‌بینند، گفت: «اما نکته مهم، فاصله‌ای است که مردم از اصلاح‌طلبان می‌گیرند که بسیار هم جدی است».
در واقع از چند ماه گذشته یاران احمدی نژاد در همزمان با سخنرانی های رئیس دولت نهم و دهم در شهرستان ها، تحرکات سازمان یافته ای را آغاز کرده اند. آنان با در نظر داشتن رویگردانی جامعه از اصولگرایان و اصلاح طلبان، فرصت را برای بازگشت خود بسیار مناسب ارزیابی می کنند.
با اینحال صادق ریبا کلام، استاد دانشگاه و تحلیلگر سیاسی، نظری متفاوت دارد. وی گفت و گو با خردادنیوز، در پاسخ به این سوال «که آیا ممکن است درخلال عدم شکل‌گیری بین جریان اصلی اصولگرایان، مانند سال ۸۴ و ۸۸ جریانی به خارج از دو نیروی سنتی اصلاح طلب و اصولگرا به عنوان نیروی سوم که تابعیتی از روابط و شئون حاکم به کشور نیز ندارد، وارد شود؟» اظهار کرد: «نارضایتی و سرخوردگی در بین آن بخش از رای دهندگان که چیزی بیش از اصلاحات و اعتدال می‌خواستند، اکنون به‌حدی شده است که احتمالا بدنه آنها برای برگزاری پرشور و شوق انتخابات تمایل پیدا نکنند، ولی آن بخش از رای دهندگان غیرسیاسی در کنار رای دهندگان ایدئولوژیک، قطعا مشارکت در انتخابات را به‌تنهایی بالا خواهند برد. در این شرایط این بدنه ناراضی چنان عصبانی است که با شعارهای جریان سوم یا فردی پوپولیست از جنس دهه هشتاد هم رای نخواهد داد، بخصوص که قبلا نیز این جریان را تجربه کرده و این شانس تکرار یک تجربه پوپولیستی را پایین می‌آورد».
اما در نهایت نباید فراموش کرد که خطر پوپولیسم عوام فریب هر لحظه کشور و جامعه را تهدید می کند. چرا که هر لحظه به شکلی تغییر وضعیت می دهد. یک روز در ظاهر عدالتخواهی از طبقه پائین جامعه ظاهر می شود و روز دیگر در قامت یک استاد فرهیخته دانشگاه با ظاهری ای اتو کشیده. اما آنچه مسلم است هیچ تفاوتی بین این دو وجود ندارد و هر دوی آنان در گره گشایی مشکلات جامعه ناتوان بوده و تنها چند گره به این مشکلات اضافه خواهند کرد.
