ماهور مهراد/ توسعه شهرنشینی در کشورهای جهان سوم با رشد این پدیده در کشورهای جهان صنعتی که از فردای انقلاب صنعتی در کشورهای مذکور آغاز شد، بسیار متفاوت است. رشد شهرنشینی در غرب، موضوع بحث ما نیست اما هجوم سیل آسای روستاییان به شهرها به ویژه شهرهای بزرگ در کشورهای در حال توسعه را […]
ماهور مهراد/
توسعه شهرنشینی در کشورهای جهان سوم با رشد این پدیده در کشورهای جهان صنعتی که از فردای انقلاب صنعتی در کشورهای مذکور آغاز شد، بسیار متفاوت است. رشد شهرنشینی در غرب، موضوع بحث ما نیست اما هجوم سیل آسای روستاییان به شهرها به ویژه شهرهای بزرگ در کشورهای در حال توسعه را باید در از هم پاشیده شدن نظام های سنتی تولید روستایی از یک سو و وجود فرصت های شغلی مناسب از سوی دیگر جست‌وجو کرد. در ایران از اواخر دهه ۴۰ شمسی مهاجران روستایی یا ساکنان شهرهای کوچکتر به محله‌های مهاجرنشین اطراف شهرها به دلیل توانایی زیست ارزان تر در آنجا گسیل می‌شدند؛ مناطقی که مانند قارچ رشد کردند و بیشترشان از کمترین امکانات اولیه نیز بی بهره بودند.
گسترش مناطق حاشیه ای و بافت های فرسوده با گسترش بی رویه نابرابری های اجتماعی، فقر، بیکاری، بزهکاری، تفاوتهای فرهنگی و بیسوادی در آنجا همگام شد و امید مردم حاشیه نشین هم به ایجاد شغل در شهر بود. شرایط فیزیکی – کالبدی این مناطق عبارت است از تراکم بالای جمعیت، فقدان تسهیلات مناسب زندگی، کمبود خدمات اولیه زیربنایی، محیط زیست کمتر بهداشتی. همچنین در این محل ها درصد بالایی از بیسوادی، بیکاری، جنایت و ناهنجاری های روانی مشاهده می شد.
به گفته بسیاری از مسئولان كشور و بر پایه آمار، ۲۰ میلیون تن در كشور حاشیه نشین هستند كه در بافت فرسوده ۴۹۵ شهر به مساحت ۵۴ هزار هكتار ۱۱ میلیون تن زندگی می كنند و در سكونتگاه‌های غیررسمی در ۹۱ شهر به مساحت ۵۳ هزار هكتار ۹ میلیون تن زندگی می‌كنند.
در این میان، جلب مشارکت مردمی، کاهش معضل بیکاری در این مناطق، تقویت و مقاوم سازی ساختمان های مسکونی و افزایش واحدهای مسکونی با جلب مشارکت سرمایه‌گذاران در بخش خصوصی از راه‌حل‌های مقابله با بافتهای فرسوده کشور است. حالا اما وزارت راه وشهرسازی و مجموعه های ذی‌ربط این وزارتخانه همچون شرکت یازآفرینی شهری ایران، شرکت عمران شهرهای جدید و همچنین شهرداری ها درصدد حل مشکلات مردم حاشیه نشین یا به عبارت دیگر ساکنان بافت های فرسوده برآمدهاند.
در همین ارتباط، پنجاه و دومین جلسه ستاد ملی بازآفرینی شهری پایدار با حضور وزیر راه و شهرسازی، مدیرعامل شرکت بازافرینی شهری ایران و شهردار تهران و جمعی از معاونان وزیر راه و شهردار تهران، روز شنبه ششم دی‌ماه برگزار شد.
نخست وزیر راه و شهرسازی در این نشست، با اشاره به اینکه حاشیه‌نشینی مطلقا نباید گسترش یابد و در این مسیر باید از کارهای بیهوده پرهیز کنیم، گفت: اگر نتوانیم بحرانی‌ترین موارد را از پیش رو برداریم و آلام مردم را در بافتهای فرسوده و ناکارآمد کاهش دهیم، باید نسبت به جهت‌گیری‌هایمان تردید کنیم.
محمد اسلامی بر تلاش برای ایجاد ارزش افزوده در بافتهای هدف بازآفرینی تاکید کرد و گفت: باید جذابیت‌هایی را به وجود آوریم که کار توسعه و نوسازی روان‌تر انجام شود. به این منظور تشکیل کمیته مشترک میان شرکت بازآفرینی شهری ایران، سازمان نوسازی شهرداری تهران و دبیرخانه شورای‌عالی شهرسازی و معماری اقدام خوبی است که می‌تواند برای سایر شهرها نیز به‌عنوان الگو در نظر گرفته شود؛ ضمن آن‌که در مواردی که بار مالی ممکن است طرحی را متوقف کند این شورا می‌تواند با افزودن جذابیت و تسهیل‌گری، به اجراي طرح و پروژه سرعت دهد تا بتوان نتیجه به‌هنگامی از آن گرفت. او در ادامه به بافتهای تاریخی شهر تهران نیز اشاره کرد و افزود: در این خصوص می‌توان اقدامات و کارکردهایی را از طریق اعلام فراخوان و بسته‌های تشویقی به کار بست تا به باززنده‌سازی بافت تاریخی منجر شود و به اهدافمان در این حوزه دست پیدا کنیم.
اسلامی با اشاره به اینکه موضوع پرداخت هزینه از سوی وزارت راه و شهرسازی به شهرداری‌ها را حتما پیگیری خواهیم کرد تا شهرداری‌ها پروانه ساختمانی در بافتهای فرسوده را رایگان صادر كنند، گفت: اگر شهرداری‌ها در این خصوص طلبی دارند باید تا آخر سال تهاتر کنند؛ تا پایان سال گذشته نیز وزارت راه و شهرسازی تقریبا به‌طور کامل با مجموعه شهرداری‌های کشور تصویه حساب کرده است.
عضو کابینه دولن دوازدهم با تاکید بر اینکه باید در پایان سال خروجی اقداماتمان را باید مشاهده کنیم، افزود: اگر نتوانیم بحرانی‌ترین موارد را از پیش رو برداریم و آلام مردم را در بافتهای فرسوده و ناکارآمد کاهش ندهیم عملا باید نسبت به جهت‌گیری‌هایمان تردید کنیم. ما تا پایان دولت باید بحرانی‌ترین‌‌ها را از پیش رو برداریم و پاک کنیم و در این راه نبايد یک لحظه هم توقف شود. بنیاد مسکن نیز پای کار آمده است که باید از ظرفیت این نهاد استفاده کنیم. در بافتهای فرسوده نوسازی واحدهای مسکونی مهم است و برطرف کردن نقاط آسیب‌پذیر مانند منازل متروکه را که به محلی برای تجمع معتادان و یا مزاحمان نوامیس تبدیل شده است باید سریعا تملک، تعیین‌تکلیف و تخریب کرد تا در مسیر ساخت و ساز قرار گیرد و بستری را برای سازندگان مهیا شود.
وزیر راه و شهرسازی با تاکید بر تدقیق آمارهای بافت فرسوده و ناکارآمد شهری و انجام نیازسنجی در استان‌های مختلف گفت: ارگان‌ها و سازمان‌ها نباید به دنبال دریافت پول از دولت باشند و پول دولت هم همین مقداری است که همه می‌بینید. بنابراین باید سعی کنیم با کمک گرفتن از بضاعت، سرمایه و اراده مردم و هم‌افزایی همه دستگاه‌ها اقدامات خوبی در این بافت‌ها رقم بزنیم. ستاد ملی بازآفرینی شهری پايدار، نهادی سیاستگذار، راهبردی، عملیاتی و اجرایی است و این ستاد را که نماد موفقیت نظام جمهوری اسلامی ایران است نبايد کم اهمیت قلمداد کنیم. بلکه باید مصادیق موفقیت این نماد برای مردم قابل لمس و مشاهده باشد و آنان بدانند که به داد و فریادشان رسیدگی كرده و مسائلشان را برطرف کرده‌ایم.
او در پایان سخنانش خطاب به مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران گفت: موضوع انطباق با جهت‌گیری‌های سیاست، برنامه‌محور بودن و پروژه‌محور بودن به نحوی که اثربخشی را روی زمین ببینیم باید در دستور کار این شرکت قرار گيرد و حاشیه‌نشینی مطلقا نباید گسترش يابد و اعضای ستاد در صورت با خبر شدن از رشد حاشیه‌نشینی در هر نقطه از کشور باید بلافاصله موضوع را به ستاد ملی بازآفرینی شهری اطلاع دهند تا ما به شکل جدی و فعال با این موارد برخورد و آنها را مهار کنیم. نکته مهم دیگر نیز اثربخشی پروژه‌ها است؛ بازآفرینی شهری چیزی جز رونق دادن به واحدهای مسکونی، تامین سرانه‌های مورد نیاز ساکنان و زنده‌کردن جامعه ساکن در این بافت‌ها نیست و اگر بر این سه شاخص تمرکز کنیم، مسائل حل می‌شود؛ در این خصوص نباید منحرف شویم و دنبال کارهای بیهوده برویم که حاصلي جز وقت تلف كردن ندارد؛ بلکه باید بر اصل موضوع تمرکز کنیم.
حل حاشیه‌نشینی یکی از سه اولویت اصلی کشور
مهدی عبوری، مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران نیز در بخشی از این جلسه، بازآفرینی را از اولویت‌های دولت‌های یازدهم و دوازدهم خواند که همواره مورد تاکید مقام معظم رهبری قرار داشته است و گفت: اهمیت حل حاشیه‌نشینی امروز به حدی است که این موضوع به‌عنوان یکی از سه اولویت اصلی کشور بیان شده و مجلس شورای اسلامی نیز در قانون برنامه ششم توسعه در این راستا تکالیفی را بر عهده دولت گذاشته است.
او با اشاره به اینکه دستگاه‌های مختلف برنامه‌های مناسبی را در راستای بازآفرینی شهری در کشور انجام داده‌اند، آیین‌نامه ۲۱ ماده‌ای مصوب هیات دولت، تدوین و به‌روز رسانی برنامه ستاد ملی بازآفرینی و برنامه‌های اقدام مشترک را از جمله اقدامات مناسب در این حوزه برشمرد و افزود: یک واقعیت وجود دارد که برنامه ششم توسعه در حوزه بازآفرینی شهری تکالیفی را برای دستگاه‌های مختلف مشخص کرده است و این تکالیف محدود و منحصر به وزارت راه و شهرسازی نیست و این وزارتخانه به‌عنوان دبیر ستاد ملی بازآفرینی شهری پايدار، موظف به هماهنگی برای اجرای برنامه‌های مدون و ابلاغ‌شده است. بنابراین ضرورت دارد همه نمایندگان عضو ستاد ملی بازآفرینی شهري پايدار به شکل جدی به وظایف خود در حوزه بازآفرینی بپردازند و دبیرخانه ستاد ملی بازآفرینی شهری نیز موظف است به صورت هفتگی گزارش اقدامات انجام‌شده توسط دستگاه‌ها را دریافت و به آنها رسیدگی کند.
معاون وزیر راه و شهرسازی، اعتراضات اخیر را نشان‌دهنده این موضوع دانست که باید به موضوع مهم حاشیه‌نشینی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی بیش از پیش توجه شود و با اشاره به اینکه این مهم باید به اولویت نخست ما تبدیل شود، خاطرنشان کرد: ساماندهی موضوع حاشیه‌نشینی امروز یک وظیفه برای همه دستگاه‌های نظام جمهوری اسلامی است که باید نسبت به آن اقدام کنند. به این منظور برنامه‌های جدید شرکت بازآفرینی شهری ایران و ستاد ملی بازآفرینی شهری پایدار با توجه به اهمیت حاشیه‌نشینی باید به‌روزرسانی شود.
عملکرد شاخص مردم نسبت به تصدی‌گری دولت در حوزه بازآفرینی
پیروز حناچی، شهردار تهران نیز در بخشی از این جلسه به تبیین جریان بازآفرینی در کشور پرداخت و گفت: از هنگامی که ادبیات بافتهای ناکارآمد در دهه هفتاد در کشور آغاز شد تا به امروز شاهد عملکردهای متفاوتی در این حوزه بوده‌ایم؛ در دهه هفتاد هر جایی را که ناکارآمد تشخیص می‌دادیم، تملک و پاکسازی و الگوهای جدید را در آن نقاط جایگزین می‌کردیم. اما بسیاری از مکان‌هایی را که به این منظور تملک کردیم با گذشت سال‌های متمادی همچنان ساخته نشده است. از اوایل دهه هشتاد اما سیاست‌هایی نظیر تاسیس دفاتر خدمات محلی، ترغیب ساکنان به نوسازی بافت‌ها و ارائه تسهیلات تشویقی را جایگزین سیاست‌های قبل کردیم که به نظر می‌رسد بسیار اثرگذارتر از سیاست‌های دوره‌های پیش از آن بوده است و اگر حجم همه پروژه‌هایی که ما ساخته‌ایم را با آنچه که مردم از طریق دریافت بسته‌های تشویقی ساخته‌اند بررسی کنیم، شاهد اعداد بسیار متفاوتی خواهیم بود. او نیز با اشاره به حوادث اخیر گفت: این حوادث شاید از یک دهه قبل قابل پیش‌بینی بود؛ ما اکنون در تهران نرخ رشد جمعیت کمتر از دو درصد را داریم اما در شهرهای اقماری تهران در مواردی شاهد رشد ۱۸ درصدی جمعیت هستیم و چون این رشد با توسعه زیرساخت‌های این شهرها متناسب نیست و نمی‌توانیم خدمات را توسعه دهیم این امر به افزایش نارضایتی‌ها دامن می‌زند.
گفتنی است که طبق این گزارش، نوسازی و تولید ۶۲۶ هزار واحد مسکونی در یک دهه گذشته انجام شده است. مجموع بافتهای هدف از ۱۴۱ هزار هکتار اعلام شده پیش از تدقیق به ۱۳۲ هزار هکتار و میزان جمعیت ساکن در این بافت‌ها از حدود ۲۰ میلیون نفر پیش از تدقیق به ۱۶ میلیون ۳۵۷ هزار نفر کاهش یافته و از ۳۵ درصد مجموع جمعیت شهری به ۲۸ درصد رسیده است.
همچنین با تجهیز بسته تشویقی در ۱۰سال گذشته (تسهیلات دولتی + تخفیفات صدور پروانه ساختمانی) موجب نوسازی و تولید ۶۲۶ هزار واحد مسکونی در محدوده‌ها و محلات هدف کشور شده است. در این مدت ۹۹ هزار و ۷۵۶ پروانه نوسازی در کشور صادر شده است.
