روز اعتدال پاییزی را در ایران از دیرباز جشن می‌گرفته‌اند. شانزدهمین روز از ماه مِهر (امسال مصادف با هشتم اکتبر)، روز مهرگان است كه ايرانيان از هزاره دوم پيش از ميلاد آن را گرامي داشته اند و دومين روز مهم سال پس از نوروز به شمار آورده و مفصل ترين مراسم از جشن هاي شش […]
روز اعتدال پاییزی را در ایران از دیرباز جشن می‌گرفته‌اند. شانزدهمین روز از ماه مِهر (امسال مصادف با هشتم اکتبر)، روز مهرگان است كه ايرانيان از هزاره دوم پيش از ميلاد آن را گرامي داشته اند و دومين روز مهم سال پس از نوروز به شمار آورده و مفصل ترين مراسم از جشن هاي شش روزه مهرگان را در اين روز برگزار كرده اند. از سده بیستم میلادی به دليل نامعلوم، در ایران روز مهرگان از شانزدهم مِهر به چهاردهم اين ماه منتقل شده است!. مِهر (ميترا) در پارسي مفهوم «فروغ، روشنايي، دوستي، پيوستگي، پيوند و محبت» داشته و ضد دروغ، دروغ گويي، پيمان شكني، خشونت و نامهرباني كردن بوده است. در زبان پارسي، واژه «دروغ» ازسه هزار سال پيش تغيير نيافته كه تلفظ اوليه آن «دروگ» بود.
پيش از هخامنشيان، جشن مِهرگان را بغ يادي ـ بگ يادي، ياد خدا ـ سپاسگزاري از خدا مي گفتند. (بغداد به معناي خدا آن را داده = هديه خدا) نام درختستاني در نزديكي تيسفون پايتخت اشكانيان و ساسانيان بود كه در آغاز خلافت عباسيان و عمدتا با استفاده مصالح ساختماني آورده شده از تيسفون به صورت شهر درآمد و پايتخت آنان شد.). مورخان تداوم توجه به جشن هاي مِهرگان، بكار بردن واژه مهربان و خصلت مهربان بودن و مهرباني كردن در ميان ايرانيان را كه طبيعت ثانوي آنان شده است خواست و علاقه آنان به مِهرباني، گذشت و ميهمان نوازي توصيف کرده اند.
عُمر خيّام نيشابوري كه تقويم خورشيدي را تنظيم كرده درباره مهرماه و جشن مهرگان گفته است: «اين ماه را از آن، مهرماه گويند كه مهرباني بوَد مردمان را بر يكديگر، از هر چه رسيده باشد، از غله و ميوه نصيب باشد، بدهند و بخورند با هم.”. به نوشته مورّخانِ تاریخ اعیاد ملی، فلسفه آيين هاي مِهرگان، سپاسگزاري به درگاه خداوند به خاطر بركاتي كه عنايت كرده و نیز تحكيم دوستي و محبت ميان انسانها است.
ايرانيان از ديرزمان كوشيده اند كه كارهاي مهم را از مِهرماه آغاز كنند، از جمله ازدواج و تشكيل زندگاني خانوادگي. به نوشته مورخان يوناني، به دستور داريوش بزرگ بود كه دبستان هاي ايران از مهرماه آغاز به كار كرده اند و انتشار همين نوشته ها در نيمه هزاره دوم ميلادي در اروپا سبب شد كه در سراسر جهان آغاز سال تحصيلي از سپتامبر (۱۰ شهريور تا ۱۰ مهر ) قرار داده شود.
اين مورخان نوشته اند كه در ايران باستان در دبستان ها كه ويژه پسران بود به كودكان مي آموختند كه اقتدار و عظمت وطن و حفظ تمدن آنان بستگي به آن دارد كه متحد، نسبت به يکديگر مهربان و مظهر انسانِ مهربان باشند و ارتشي شكست ناپذير داشته و همواره آماده دفاع از سرزمين و فرهنگ خود باشند.
داريوش بزرگ حكومت خودرا از مهرماه آغازكرده بود. مِهستان (سناي ايران) كه از سال ۱۳۷ پيش از ميلاد آغاز به كار كرد فعاليت سالانه اش را روز پس از جشن مهرگان ( ۱۷ مهرماه ) از سر مي گرفت. درعصر دودمان پهلوي نيز گشايش سال پارلماني ايران از مِهرماه مقرر شد.
جشن مهر نام دیگر مهرگان است که در مهر روز شروع می شود. مدت زمان جشن مهرگان ۶ روز به طول می انجامد و در رام روز تمام می شود. اولین روز جشن مهرگان عامه (همگانی) و آخرین روز جشن مهرگان خاصه (ویژه) نامیده می‌شود. در زمان ساسانیان بر این باور بودند که اهورا مزدا یاقوت را در روز نوروز و زبرجد را در روز مهرگان آفریده است. برخی ایرانیان باستان نیز بر این باور بودند که در این روز کاوه آهنگر علیه ضحاک به پاخواست و فریدون بر اژی دهاک (ضحاک) غلبه کرد. مردم ایران از هزاره دوم پیش از میلاد مهرگان را جشن می گرفتند.
معنی واژگان مهر یا میترا در زبان پارسی فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت است و متضاد دروغ گویی، پیمان شکنی و نامهربانی می باشد. ایرانیان باستان در گذشته به خاطر شکر نعمت‌هایی که خداوند بزرگ به انسان ها عطا فرموده و استوار کردن دوستی‌ها و مهرورزی میان انسان ها جشن مهرگان را برپا می کردند.
جشن و قدمت آن در فرهنگ ایرانی
واژه ی جشن از کلمه “یسنه” نشات گرفته است که ریشه ی اوستایی دارد و به معنی ستایش کردن می باشد. بنابر این هدف از برگزاری جشن ها در ایران باستان، گردهمایی مردم، خشنودی خدا و به تبع آن سرور و شادی مردم، خدمت رسانی و بخشش به تهیدستان و زیردستان و خلاصه ستایش پروردگار یکتا بوده است.
ایرانیان با فرهنگ دیرینه ای که دارند مفتخرند از ابتدا با تعالیم یکتا پرستی آشنا شدند و در زمانی که بسیاری از ملت ها از نعمت پیامبرانی چون زرتشت بی بهره بودند، پایه های اخلاق راستین و درستین انسانی را در دنیای باستان بنیان گذاشتند و درست به همین دلیل بود که کوروش بزرگ، اولین منشور حقوق بشر را به جهانیان معرفی کرد. بنابراین ایرانیان باستان به دلیل قدمت بیش تر و این که مدت زمان طولانی تری بار فرهنگ ارزشمند این مرز و بوم را به دوش کشیده اند، سهم بیش تری در آداب و رسوم امروز دارند.
جشن مهرگان به هزاره دوم پیش از میلاد باز می‌گردد و بیش از ۴۰۰۰ سال قدمت دارد. دیرینگی این جشن دست کم تا دوران شاهان باستانی و بزرگی چون فریدون بازمی‌گردد. فردوسی در شاهنامه به روشنی جشن کهن مهرگان و پیدایش آن در دوران پادشاهی فریدون اشاره کرده است.
به روز خجسته سرِ مهر ماه
به سر برنهاد آن کیانی کلاه
زمانه بی اندوه گشت از بدی
گرفتند هر کس ره بخردی
دل از داوری‌ها بپرداختند
به آیین یکی جشن نو ساختند
نشستند فرزانگان شادکام
گرفتند هر یک ز یاقوت جام
میِ روشن و چهره شاه نو
جهان نو ز داد از سرِ ماه نو
بفرمود تا آتش افروختند
همه عنبر و زعفران سوختند
پرستیدن مهرگان دین اوست
تن‌آسانی و خوردن آیین اوست
