بحران غبار و آلودگی هوا در شهرهای مختلف ایران بارها و بارها باعث مشکلات بسیاری برای مردم شده است. حالا پای گرد و غبار که در استانهای غربی، پدیده رایجی بود حتی به استانهای شمالی و پشت کوههای سربه فلک کشیده البرز هم رسیده است. آیا برای این بحران می‌توان پایانی تصور کرد؟ این […]
بحران غبار و آلودگی هوا در شهرهای مختلف ایران بارها و بارها باعث مشکلات بسیاری برای مردم شده است.
حالا پای گرد و غبار که در استانهای غربی، پدیده رایجی بود حتی به استانهای شمالی و پشت کوههای سربه فلک کشیده البرز هم رسیده است. آیا برای این بحران می‌توان پایانی تصور کرد؟ این پدیده گذراست یا تداوم خواهد یافت؟
دکتر حسین آخانی، استاد دانشگاه تهران و کارشناس محیط زیست معتقد است در حال حاضر چشم اندازی برای پایان این وضعیت نیست و به احتمال زیاد بحران غبار و ریزگرد باعث تخلیه بخش‌هایی از مناطق مسکونی ایران خواهد شد.
این استاد دانشگاه در پاسخ به این پرسش که بسیاری از مسئولان مکررا می‌گویند ریزگردها منشا خارجی دارد و نمی‌توان درباره آن کاری کرد. آیا یافته‌های علمی نیز این سخنان را تایید می‌کند یا اخباری از این دست، تنها مصرف داخلی برای فرافکنی مشکلات دارد می‌گوید: اینکه شما الان تعیین کنید دقیق چند درصد منشاء داخلی یا خارجی دارد ممکن نیست چون منشاءهای این پدیده متغیر است و نمی شود با دقت آن را تعیین کرد ولی مسلم است در خاورمیانه به دلیل به هم خوردن توازن آبی ناشی از سدسازی‌های افراطی ترکیه و ایران مستعد تشکیل و ایجاد ریزگرد شده است. حالا بسته به شدت طوفان‌ها ممکن است میزان گرد و غبار تشکیل شده در کانونهای ایران بیش از عراق یا سوریه باشد یا به عکس.
در حقیقت نمی شود دقیق گفت در کدام روزها، منشا غبار بیشتر داخلی است یا خارجی. ولی می توان گفت گرد و غباری که شهرهای مختلف کشور را آلوده کرده است منشا مشترک دارد و کانونهای تولید ریزگرد و غبار داخل و خارج در آن شریکند.
وی درباره اینکه پس چرا مسولان مختلف اصرار دارند که این موضوع منشاء خارجی دارد و ما در ایران نمی‌توانیم برای آن کاری انجام دهیم نیز گفت:
اصلا این حرف غیرمنطقی است. روز جمعه اراک رفته بودم و با چشمان خود دیدم موقعی که باد و طوفان آمد از کانونهای تولید غبار، مانند منطقه میقان در اراک، گرد و خاک بلند می شود. این که بگوییم گرد و غباری که شهرهای ما را تعطیل می کند فقط منشا خارج است سخنی غیرعلمی و غیرمنطقی است.
این کارشناس محیط زیست ادامه داد: ببینید الان وضعیت آنقدر خراب است که نمی شود روی چاره فکر کرد. رقابت کشورهای منطقه در استفاده افراطی از منابع آبی جاری و زیرزمینی این فاجعه را ایجاد کرده است و مقداری بدبینانه اگر بگوییم با توجه به افزایش گرمای کره زمین، شدت گرد و غبار در آینده بیشتر هم می شود. بسیاری از مناطق مسکونی تخلیه می‌شود و نهایتا با کمتر شدن مناطق مسکونی، فشار روی منابع آبی، شاید در آینده وضعیت به تعادل برسد و شاید هم تشدید ریزگردها ادامه یابد به حدی که زندگی را در منطقه دشوار کند.
شاید آن موقع سیاستگذاران کشورهای منطقه به اشتباه خود پی ببرند و بازگشتی به گذشته سرزمین خود از لحاظ مدیریت منابع آبی داشته باشند. هیچ راهی به جز تعییر سبک توسعه و بازگشت چرخه های طبیعی آبی نداریم.
آخانی در پایان تاکید کرد: در حال حاضر برای آسیب‌هایی که گرد و غبار به جمعیت انسانی می‌زند، بیشترین آسیب‌پذیری را در ایران در جنوب غربی و شرق داریم. همین الان هم بخش بسیاری از روستاهای سیستان را می‌بینیم که تخلیه شده‌اند. این تخلیه در استان خوزستان هم اتفاق می‌افتد. به مرور توسعه تخلیه در مناطق مختلف جنوب غربی و شرق کشور را خواهیم داشت. بخشی از این اتفاق اجتناب ناپذیر است مگر این که معجزه‌ای اتفاق بیفتد و روند تغییر اقلیم تاثیرات شدید خود را به دلایلی کم کند. این خیلی خوشبینانه است. متاسفانه پیش بینی واقع‌بینانه ادامه این بحران است.
تخریب سرزمینی عامل هجوم ریزگردها
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، پدیده ریزگرد را همانند فرونشست پدیده‌ای ناشی از «تخریب سرزمینی» دانست و گفت: ما در اقلیم متغیری زندگی می‌کنیم و اقلیم خط و نشان‌های خود را به ما نشان می‌دهد که علائم آن نیز بروز کرده است؛ از این رو آینده «گرم‌تر و خشک‌تر» چشم‌اندازی است که می‌توان برای آن متصور بود و ما باید خود را برای آینده‌ای متفاوت نسبت به آنچه که در گذشته تجربه کرده‌ایم، آماده کنیم.
دکتر رضا شهبازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور طی گفت‌وگویی موضوع گرد و غبار را همانند پدیده فرونشست یک مساله چندوجهی و مؤلفه‌ای از تخریب سرزمین دانست و افزود: این پدیده‌ها، پیامدهای فرآیندهایی با نام «تخریب سرزمینی» است؛ چرا که وقتی مؤلفه‌های شکل‌گیری یک سرزمین به هم می‌ریزد، ما را با یک شرایط جدیدی مواجه می‌کند که شاید قبلا به این صورت تجربه نکرده بودیم.
وی پدیده گرد و غبار را پدیده‌ای دانست که از زمین آغاز می‌شود و وقتی وارد جو می‌شود، نمی‌توان برای کاهش آن کاری را اجرایی کرد، اظهار کرد: ذرات گرد و غبار کمتر از ۷ تا ۸ میکرون و عمدتا کوچکتر از ۲.۵ میکرون هستند. این ذرات قابلیت انتقال بالا دارند؛ از این رو هر کاری را که بخواهیم در رابطه با کنترل و مهار ریزگردها اجرایی کنیم، باید به خاطر داشته باشیم که باید محیط پیرامونی خود را بشناسیم و بدانیم که کدام مناطق قابلیت گسیل ریزگرد را دارند.
شهبازی، مناطق مستعد ریزگرد را مناطقی توصیف کرد که مسطح هستند و جریان باد قابلیت جولان در این مناطق را دارند، ضمن آنکه این مناطق از رسوبات ریزدانه پوشیده شده‌اند.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی، نامناسب بودن پوشش گیاهی را از دیگر ویژگی‌های مناطق مستعد ریزگرد عنوان کرد و ادامه داد: این مجموعه زمانی که تحت تاثیر بادهایی با سرعت بالا قرار می‌گیرند، حتما ذرات گرد و غبار را پراکنده می‌کنند و این در شرایطی است که ایران از حدود ۳۵ هزار کیلومتر مربع چشمه‌های تولید گرد و غبار داخلی برخوردار است و مرز این چشمه‌های ریزگرد بسته به فصل و اینکه چه میزان رطوبت جذب می‌کند، متغیر است.
شهبازی با ابراز تاسف از اینکه مرز چشمه‌های ریزگرد در حال افزایش است، یادآور شد: دست کم ۱۰ برابر مساحتی که در ایران چشمه ریزگرد داریم، این چشمه‌ها در کشورهای اطراف ایران نیز پراکنده شده‌اند، به گونه‌ای که ایران تحت تاثیر ریزگردهای کشورهایی مانند عراق، سوریه، اردن، عربستان و در برخی مواقع کویت قرار می‌گیرد و این همان پدیده‌ای است که از روز جمعه در کشور در حال تجربه آن هستیم.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی با بیان اینکه چشمه‌های تولید گرد و غبار دقیقا در منطقه مشترک در عراق، سوریه، اردن و شمال عربستان است که وارد جو شده است، اضافه کرد: علاوه بر این کشورها، ایران همچنین تحت تاثیر ریزگردهای کشورهای افغانستان، ترکمنستان و حتی بخش‌هایی از روسیه و آذربایجان است.
وی تاکید کرد: بر این اساس باید اعلام شود که هر آنچه را که ما در داخل کشور بخواهیم اجرایی کنیم، اگر با هماهنگی کشورهای پیرامونی نباشد و نتوانیم تعامل خوبی با آنها برقرار کنیم، تنها ۱۰ درصد در کاهش آلودگی هوای ناشی از ریزگردها اثربخشی خواهد داشت و همچنان ۹۰ درصد اقدامات ما بی اثر باقی خواهد ماند.
کشورهای پیرامونی در زمینه منابع آبی
شهبازی به بیان وضعیت کشورهای پیرامونی ایران در زمینه دسترسی به منابع آبی پرداخت و خاطر نشان کرد: متاسفانه این کشورها به ویژه کشورهای غرب و شرق ایران کشورهایی هستند که به نظر می‌رسد از نظر شرایط اقتصادی و ثبات سیاسی در وضعیت مناسبی قرار ندارند و این عدم ثبات سیاسی و اقتصادی در این کشورها باعث می‌شود که کارکردن با این کشورها مقداری با دشواری همراه شود، ضمن آنکه از ۳ سال قبل نیز بیماری کووید-۱۹ به آن اضافه شده است.
وی اضافه کرد: ما در حال حاضر از کشورهای عراق و سوریه‌ای صحبت می‌کنیم که ۷۰ تا ۸۰ درصد از منابع آبی آنها وابسته به کشور ترکیه است و از سوی دیگر ترکیه پروژه‌های سدسازی بزرگی را در دستور کار خود قرار داده است.
این محقق حوزه مخاطرات با بیان اینکه مشابه این وضعیت در جنوب شرق کشور حاکم است، گفت: منابع آبی مورد نیاز سیستان و بلوچستان وابسته به منابع آبی خارجی است.
شهبازی اضافه کرد: این واقعیت بیانگر آن است که متوجه باشیم ما در منطقه‌ای زندگی می‌کنیم که اکوسیستم‌ها مرزهای سیاسی را نمی‌شناسند و اکوسیستم طبیعی تابع مرزهای طبیعی خود هستند؛ از این رو چاره‌ای نداریم جز آنکه با کشورهای پیرامونی خود تعامل داشته باشیم؛ چرا که ما در جغرافیایی زندگی می‌کنیم که تحت تاثیر المان‌های سایر سرزمین‌ها هستیم.
خشکسالی بیشتر پیش روی ما
وی ادامه داد: علاوه بر آن از دو سال گذشته کشور دوره بسیار خشکی را تجربه کرده است، به گونه‌ای که سال گذشته شرایط نامناسبی را داشتیم؛ در این بین باید یادمان باشد که سال آبی ۱۴۰۰-۹۹ متاثر از سال‌های پرآبی دو سال قبل خود بوده است و سیل‌های گسترده‌ای را داشتیم و رطوبت جذب شده موجب شده است که ما تاثیرات خشکسالی را مشاهده نکنیم.
این محقق حوزه مخاطرات با تاکید بر این که امسال این وضعیت در کشور حاکم نیست، خاطر نشان کرد: ما در سال ۱۴۰۱-۱۴۰۰ سال خشکی را داریم و به نظر می‌رسد که چشم انداز خوبی برای تابستان امسال چه از نظر منابع آبی و چه پیامدهای خشکسالی و طوفان‌های ریزگرد، در پیش رو نداریم و البته چشمه‌های ریزگرد خارجی، کشور را تحت تاثیر قرار خواهند داد.
این محقق سازمان زمین شناسی با تاکید بر اینکه زنگ خطر این رخدادها از سال ۸۸ به صدا درآمده است، گفت: مواجهه ما با ریزگردها از سال ۸۸ آرام آرام آغاز شد و اکنون امیدواریم در آینده بتوانیم اقدامی را در این زمینه اجرایی کنیم.
وی با بیان اینکه ما در اقلیم متغیری زندگی می‌کنیم که اقلیم خط و نشان‌های خود را به ما نشان می‌دهد و علائم آن نیز بروز کرده است، یادآور شد: منطقه ما از لحاظ اقلیمی چشم انداز مناسبی ندارد و «گرم‌تر و خشک‌تر» چشم اندازی است که می‌توان برای آن متصور بود و ما باید خود را برای یک آینده متفاوت نسبت به آنچه که در گذشته تجربه کرده‌ایم، آماده کنیم.
جولان ریزگرد در پایتخت
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی به وقوع طوفان ریزگرد در تهران اشاره کرد و افزود: وقوع این طوفان‌ها در تهران کم نظیر نیست، چراکه در گذشته آن را تجربه کرده‌ایم؛ به گونه‌ای که در اواخر دهه ۸۰ پایتخت را با منشأ خارجی تحت تاثیر قرار داده بود.
وی با بیان اینکه شهرهای شمالی کشور نیز از این طوفان‌ها بی نصیب نماندند، اظهار کرد: ولی اینکه تهران به این اندازه از آلودگی رسیده که دستگاه‌ها آن را ثبت کرده‌اند، پدیده بی نظیری است.
شهبازی ادامه داد: در این پدیده حجم آلودگی ریزگردها و غبار که وارد جو شده است، آنقدر زیاد بوده است که از میزان حجم آن در مسیر طولانی که جریان‌های بادی طی کردند و به پایتخت رسیدند، کاسته نشد.
این محقق دلیل اصلی این رخداد ریزگرد در تهران را سوء مدیریت منابع آبی نه در کشور بلکه در منطقه ما دانست و گفت: مدیریت نامتوازن منابع آبی و مسائلی مانند دیپلماسی آب در منطقه و همچنین خشکسالی‌های رو به فزونی و مکرری که داشتیم، در این زمینه مؤثر بوده‌اند.
وی خشکسالی را برآیندی از کاهش بارندگی دانست و گفت: اینها همان چیزی است که از آن با نام «تغییر اقلیم» یاد می‌شود و متخصصان این حوزه هشدار داده‌اند، ضمن آنکه دبیرکل سازمان ملل نیز اعلام کرده است که ما دیگر فرصتی نداریم و ۲ تا ۳ آینده باید درباره تغییر اقلیم تصمیم بگیریم، در غیر این صورت نمی‌دانیم با چه شرایطی در آینده مواجه خواهیم شد.
رخدادهای حدی بیشتر در انتظار ما
شهبازی با تاکید بر اینکه متاسفانه در آینده با این نوع رخدادها مواجه خواهیم بود، از این پدیده‌ها با عنوان «پدیده حدی» یاد کرد و اضافه کرد: پدیده‌های حدی مانند خشکسالی‌های شدید، آلودگی هوا و طوفان‌های ریزگرد و حتی سیلاب‌ها پدیده‌های مخرب و دائم در حال افزایش هستند و به عبارت دیگر هرسال بیشتر از سال قبل این پدیده‌ها را تجربه خواهیم کرد.
وی پدیده‌ای مانند ریزگرد را زاییده تغییر اقلیم دانست و ادامه داد: این پدیده‌ها هر چند که بسیار تدریجی رخ می‌دهد، ولی پاسخ دادن به آن آنی نخواهد بود و نمی‌توان به سرعت نسبت به آن واکنش نشان داد.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی اضافه کرد: این موضوعات دارای سابقه ۲۰ ساله در ادبیات رسانه‌ای کشور هستند و این رخدادها نیز سابقه ۵۰ ساله در کشور دارند و مشکل اصلی ما در مواجهه با این پدیده‌ها آن است که دیر به آن فکر می‌کنیم و هر زمان که کار از کار گذشته است، به فکر رفع آن می‌افتیم.
وی ادامه داد: ما با روش‌های سنتی و تکراری نمی‌توانیم جلوی زیان‌های ناشی از تغییر اقلیم را بگیریم و گام اول ما در این راه این است که در محدوده سرزمینی همسو با ظرفیت‌های آن زندگی کنیم. ما نمی‌توانیم بر اساس آنچه که خواست ما است، از سرزمین بهره برداری کنیم.
وی بهره برداری از سرزمین بر اساس میل و خواسته انسان‌ها را بهره کشی از طبیعت نامگذاری کرد و گفت: بهره کشی از طبیعت یعنی مصرف آب، خاک و ذخایر زیر زمینی و این یعنی مصرف سرزمین.
وی با انتقاد نسبت به عدم به کارگیری فناوری در مواجهه با رخدادهای حدی، توضیح داد: ما در زمینه پایش و پدیده شناسی از فناوری استفاده کرده‌ایم، ولی در آنجاهایی که نیاز به برنامه‌ریزی عملی و اقدام است، فناوری فراموش می‌شود.
شهبازی عامل اصلی این تخریب سرزمینی را انسان دانست و افزود: اکوسیستم ما این توان را ندارد که خود را با سرعتی که ما به آن تحمیل کرده‌ایم، سازگار کند و ما چاره‌ای نداریم جز اینکه از فناوری، استفاده و در جهت بازسازی طبیعت اقدام کنیم.
