«قیمت هر بشکه نفت از آغاز دهه ۱۹۷۰ تا سال ۱۹۸۰ که دومین رونق نفتی بود، از ۳ دلار در هر بشکه به ۴۰ دلار رسیده بود. تنها در دوره ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۴ درآمد کشورهای نفتی یازده برابر شده بود. زمان تحقق رویاهای بزرگ فرارسیده بود…اما در کمتر از یک دهه وحتی پیش از سقوط […]
«قیمت هر بشکه نفت از آغاز دهه ۱۹۷۰ تا سال ۱۹۸۰ که دومین رونق نفتی بود، از ۳ دلار در هر بشکه به ۴۰ دلار رسیده بود. تنها در دوره ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۴ درآمد کشورهای نفتی یازده برابر شده بود. زمان تحقق رویاهای بزرگ فرارسیده بود…اما در کمتر از یک دهه وحتی پیش از سقوط قیمت نفت این رویاها به کابوس بدل شد. کشورهای نفتی با انبوه بحران اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مواجه شدند. در شگرف ترین مورد انقلاب ۱۳۵۷ ایران روی داد. در ونزوئلا پایه های دموکراسی با بحران روبرو شد. در الجزایر جنک داخلی گرفت. به راستی کمتر از دو دهه پس از افزایش قیمت نفت، همه کشورهای در حال توسعه نفت خیز به استثنای اندونزی و کشورهای کوچک از هم گسیختگی جدی در نظام اداری دولتی و آشوب و ناآرامی شدید در رژیم های سیاسی خود را تجربه کردند. چرا؟
تری کارل به مطالعه این وضعیت و مکانیسم های تاثیرگذار بر آن می پردازد. پرسش اصلی کتاب معمای فراوانی این است: چرا دولت های صادرکننده نفت مثل ونزوئلا، ایران، نیجریه، الجزایر و اندونزی که تفاوت های زیادی با هم دارند در خلال رونق عظیم نفتی دهه ۱۹۷۰ میلادی مسیریهای توسعه مشترکی انتخاب کردند و گرفتار نتایج ناامید کننده یکسانی شدند. ماهیت مشترک دولت های نفتی چیست؟. او ریشه این ویژگی های مشترک را در همزمانیِ بهره برداری از نفت و فرایند دولت سازیِ مدرن در این کشورها می بیند. مدعای کارل این است که نفت تنها بر اقتصاد این کشورها اثر نمی گذارد بلکه اساسا ذهنیتی نفتی ایجاد می کند که در تمام عرصه ها نفوذ می کند. «ادعای من این است که وابستگی به یک کالای صادراتی خاص نه فقط طبقات اجتماعی و نوع رژیم های حکومتی را شکل می دهد، کما اینکه این را دیگران به خوبی نشان داده اند، بلکه خود نهادهای حکومت، چارچوب های تصمیم گیری و تصمیمات حساب گرایانه سیاست گذاران را نیز شکل می دهند چیزهایی که تغییرشان خیلی آسان نیست.»
کارل ایده های مختلف درباره نظام های نفتی را بررسی می کند. مفهوم «بلای منابع» را پیش می کشد: در ساده ترین تحلیل بلای منابع به این معناست که وقتی دلارهای نفتی و نقدینگی وارد اقتصاد این کشورها می شود، قیمت کالاها و خدمات غیرقابل مبادله، -مثل ساختمان تجاری و مسکونی، خدمات واسطه ای، مشاوره ای و آموزشی که قابل وارد کردن نیستند افزایش می یابد. چرا؟ چون دلارهای نفتی قاعدتا ارزش پولی ملی را افزایش می دهند، در نتیجه واردات افزایش می یابد و صادارات کاهش. اتفاقی که در ۸ سال دوره احمدی نژاد با افزایش قیمت نفت در کشور رخ داد. دیگر اینکه دولت های نفتی نظام مالیاتی متفاوت از دیگر کشورها در پیش می گیرند. در نتیجه درامدهای نفتی این دولت ها از پایه ریزی نظام مالیاتی کارآمد در می مانند، وابستگی دولت به مالیات های شهروندان کاهش می یابد و در مقابل از پاسخگویی سیاسی و دموکراتیک نشانی نیست.
استدلال کلی کتاب به این صورت است: «رشد مبتنی بر صدور کالاهای خام، تغییراتی را در تصورات رایج از حقوق مالکیت، قدرت نسبی گروه ها، و سازمان های ذینفع ایجاد می کند و نقش و منش دولت در قبال بازار را دگرگون می سازد. این تغییرات نهادی سپس بنیان های درآمد دولت به ویژه ساختار مالیاتی را تعیین می کنند و ترجیحات دولت در زمینه سیاست های عمومی را شکل می دهد. »
نویسنده در این کتاب سه ادعا را مورد بررسی قرار می دهد. اول نفتی شدن فضای سیاست گذاری، دوم شکل گیری گروه های ذینفع مستقر خصوصی به مثابه موانع تغییر و سوم دولت رانتیر به مثابه مانع تغییر است. در این ادعای سوم اشاره می کند که وابستگی به درآمدهای نفتی نوع متمایزی از محیط نهادی، یعنی دولت نفتی به وجود می آورد که مشوق توزیع سیاسی رانت ها است. از ویژگی های چنین دولتی وابستگی مالی به دلارهای نفتی است که حوزه اختیارات دولت را توسعه می دهد و اقتدارش را تضعیف می کند کما اینکه سایر قابلیت های استخراجی را تضعیف می کند. در نتیجه تمام این ویژگی ها این دولت ها، به دولت های بزرگ و البته ضعیف بدل می شوند که ظرفیت حکمرانی پایینی خواهند داشت.
تری کارل در این کتاب با رویکردی نهادگرایی، به مطالعه ویژگی های دولت نفتی و پویایی های سیاسی و اقتصادی آن در کشورهای مختلف می پردازد و بصیرت های درخشانی درباره آن ها به دست می دهد.
کتاب «معمای فراوانی؛ رونق‌های نفتی و دولت‌های نفتی» به قلم «تری لین‌کارل» با ترجمه «جعفر خیرخواهان» در ۴۳۲ صفحه به نگارش در آمده که توسط نشر نی به بازار عرضه شده است. این کتاب از سوی معاونت اقتصادی اتاق ایران ارائه شده است. این کتاب از حیث اهمیت موضوع آن برای ایران انتخاب شده و هدف آن بهره‌گیری از تجارب کشورهای نفتی و به کارگیری راهکارهایی برای جلوگیری از تجارب گذشته است. نویسنده در این کتاب به بررسی تطبیقی اقتصادهای نفتی و مسئله نفرین منابع در این کشورها پرداخته است. کتاب سرشار از تجربیات کشورهای نفتی در نحوه مواجهه با شوک‌های درآمدی نفت است و نشان می‌دهد چگونه دولت‌های نفتی با افزایش قیمت نفت، فرصت‌های پیش رو را از بین می‌برند و دچار بحران‌های عدیده می‌شوند.
