مسعود سلیمی دل مشغولی انسان در رابطه با واژه «اتم» به امروز و دیروز، به این قرن و آن قرن برنمی گردد، بلکه دست کم از حدود ۲۵۰۰ سال پیش، اهل روشن بینی و آدم های حکیم و دانش پژوه، در اندیشه آن بودند که قطعه قطعه کردن اشیاء، هر آن چه قابل لمس هستند […]
مسعود سلیمی
دل مشغولی انسان در رابطه با واژه «اتم» به امروز و دیروز، به این قرن و آن قرن برنمی گردد، بلکه دست کم از حدود ۲۵۰۰ سال پیش، اهل روشن بینی و آدم های حکیم و دانش پژوه، در اندیشه آن بودند که قطعه قطعه کردن اشیاء، هر آن چه قابل لمس هستند و حتی لمس ناشدنی می نمایند، باید سرانجامی داشته باشد، باید در جایی به آخر برسد و دیگر قابل شکستن نباشد تا نخستین جرقه های «اتم» زده شده باشد.
هنگامی که در تابستان ۱۹۴۹- به طور دقیق ۶ اوت- میلادی نخستین بمب اتم از آسمان شهر هیروشیما فرو افتاد و دست کم ۱۴۰ هزار ژاپنی را در دم به کشتن داد و پیامدهایی برجای نهاد که هنوز با گذشت بیش از ۱۶۰ سال زخم هایش چرکین است، من در سن و سالی نبودم که از خبرهای آن، چیزی به یاد داشته باشم، اما چند سال بعد، در دبیرستان و در درس های فیزیک و شیمی، با واژه هایی چون اکسیژن، هیدروژن، اتم، مولکول، بقای ماده و هم چنین با نام و سرگذشت دانش پژوهان و دانشمندانی آشنا شدم که هر کدام به سهم خود در پیشرفت و تکامل علوم فیزیک و شیمی و به تبع آن با دانش اتمی، مشارکت داشتند.
سال های واپسین دهه ۳۰ خورشیدی در دبیرستان راهنما، خیابان منیریه، نزدیک به ولیعصر امروزی، درس می خواندم، کلاس هشتم یا نهم بودم، دردرس شیمی صحبت از تجزیه آب و بقای ماده و چگالی عناصر و مولکول بود. صحبت از آنتوان لورن لاووازیه، دانشمند بزرگ فرانسوی بود که بعدها دریافتم یکی از چهره های مشخص در توسعه و پیشرفت علم شیمی و یکی از بنیان گذاران تئوری تجزیه و قطعه قطعه شدن اشیاء و عناصر شیمیایی در دوره پسا قرون وسطایی و ورود به عصر نوین علم به حساب می آید. هنگامی که لاووازیه در ۱۷۴۳ میلادی در پاریس به دنیا آمد، شیمی پشت سر علومی مانند ریاضی، فیزیک و نجوم به دشواری قدم برمی داشت.
در آن زمان به خطا فکر می کردند که آب و هوا موادی تجزیه ناپذیر هستند و بدتر آنکه به غلط می پنداشتند که مواد قابل احتراق- عنصری به نام فلوژیستون یا به عبارتی مایه آتش- در ماهیت آتش وجود دارد که هنگام حریق آزاد و در هوا منتشر می شود.
در کلاس هشتم و نهم سخن از رابرت بویلی بود؛ شیمی دان انگلیسی تلاش کرد تا اثبات کند آب، عنصری تجزیه پذیر است که با نام علمی H2O از دو اتم هیدروژن و یک اتم اکسیژن تشکیل می شود. همانطور که گالیله در اثبات گردش زمین مخالفت با یکسو نگرهای قرون وسطایی مسیحی و سردرمداران کلیسا روبه رو شد که نمی خواستند روشن گری علمی، پایه های خرافات را خراب کند، رو به رو بود و سرانجام هم برای اینکه زنده زنده در آتش سوزانده نشود، پذیرفت که اشتباه می کند، در نیمه های دوم قرن هجدهم میلادی هم، دانشمندانی چون لاووازیه، بویلی، فرمی، برتوله در راه اثبات نظرات خود مخالفان بسیاری داشتند. نظریات این دانشمندان، پایه علم نوین فیزیک و شیمی را بنیاد نهاد تا در ادامه، به ویژه در دهه های آغازین قرن بیستم به شناخت اتم و پیرایش علم اتمی منجر شود.
لاووازیه در میان بزرگان دوره نوین علم فیزیک و شیمی، سرنوشتی غم انگیز داشت. او که جدا از شیمی در علم حقوق هم دستی بالا داشت، در سال های پیش از وقوع انقلاب کبیر فرانسه-۱۷۸۹ میلادی- به جای قضاوت به عنوان یکی از اعضای آکادمی سلطنتی علوم فرانسه، در سازمان جمع آوری مالیات هم فعالیت می کرد.
٭ ٭ ٭
آنچه که اسم «اتم» را برای همیشه بر سر زبان ها انداخت و به بخشی از صفحه های سیاه تاریخ بدل شد، به بمباران هیروشیما و ناگازاکی در ۶۶ سال پیش برمی گردد، اگرچه فرو افتادن بمب اتم و پیامدهای مرگ آفرین و دهشتناک آن با تلاش های غرب به ویژه آمریکا برای تشلیم ارتش ناسیونالیست ژاپن که با گذشت چند سال پس از تسلیم آلمان و ایتالیا و به تبع آن پایان جنگ جهانی دوم در اروپا، حاضر به قبول آتش بس نبود، در تاریخ نامه جنگ توجیه می شود، اما اثرات تنها مورد استفاده از بمب اتم از یک سو و نتایج ویرانگر، انفجار نیروگاه های چرنوبیل و فوکوشیما از طرف دیگر، هرگز و هیچ گاه، رویدادهایی نبودند که تلاش گران علم و دانش و رهروان و کوشندگان توسعه و پیشرفت علم اتمی، از دل تاریخ تا امروز در ذهنشان تصور می کردند، درست مانند آلفرد نویل سوئدی که کشف T.N.T (باروت) فکر نمی کرد اختراعش در راه کشتار آدم ها به کار برده خواهد شد.
٭ ٭ ٭
کنکاش در حیطه «اتم» در ایران هم بی سابقه نیست، جدا از آنچه که از نبوغ و دانش عمر خیام در این زمینه وجود دارد و به گفته برخی از شعر شناسان، در بعضی از رباعی های این شاعر اهل توس، نشانه هایی از نگاه او به ذره و شکافتن آن دیده می شود، در پنجاه سال اخیر به ویژه در دو سه دهه گذشته، علمی اتمی در کشورمان پیشرفت زیادی داشته است.
سخن از شعر به میان آمد تا ما را به یکی از سروده های دلنشین و معنادار شاعر اصفهانی قرن دوازدهم، هاتف اصفهانی برساند که مصرعی از آن کنار لوگوی سازمان انرژی اتمی ایران به تعبیری بسیار خوش نشسته است؛ دل هر ذره را که بشکافی، آفتابیش در میان بینی و در ترجیع بند بلند هاتف، بیت معنادار دیگری هم وجود دارد؛ چشم دل باز کن که جان بینی، آنچه نادینی است آن بینی
