نیلوفر منصوری- دبیر گروه گردشگری/ یکی از مهمترین و قدیمی ترین آلات موسیقی ایرانی، دوتار است. ابزاری که طی قرون گذشته در پهنه بی کران ایران در دست هنرمندان زیادی بوده و نواخته شده است. این ساز از جمله سازهای موسیقایی معاصر کشورمان است. از قدیمی ترین، رایج ترین و محبوب ترین ابزار موسیقی کشورمان، […]
نیلوفر منصوری-
دبیر گروه گردشگری/
یکی از مهمترین و قدیمی ترین آلات موسیقی ایرانی، دوتار است. ابزاری که طی قرون گذشته در پهنه بی کران ایران در دست هنرمندان زیادی بوده و نواخته شده است. این ساز از جمله سازهای موسیقایی معاصر کشورمان است. از قدیمی ترین، رایج ترین و محبوب ترین ابزار موسیقی کشورمان، می توان به مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار اشاره کرد که به شکل گسترده رواج دارد و دوتار یکی از مهم ترین سازهای زهی- زخمه ای فولکلوریک جوامع محلی روستایی و شهری ایران است و به شکل یک کاسه از جنس چوب توت و دسته ای بلند از جنس چوب زردآلو یا گردو ساخته می شود. ساز دوتار، ازجمله سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است که دو سیم (تار) دارد و معمولا با نخن به آن زخمه می زنند و با مضراب نواخته نمی شود.
دوتار را می توان به عنوان یکی از اصیل ترین ساز های ایرانی و البته مشترک در بین تمام سبک های موسیقی خراسانی معرفی کرد. اما یک نکته مهم هم در این ساز وجود دارد، آن هم اینکه دوتار در منطقه خراسان شمالی دارای ۱۲ پرده و در خراسان جنوب دارای ۱۳ پرده است. دو تار را براساس نوع شعری که قرار است با آن خوانده شود کوک می کنند که می تواند فارسی، ترکی و یا کرمانجی باشد. شاید به همین دلیل است که دوتار نقشی اساسی و مهم در موسیقی خراسانی دارد و از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است. ساز دوتار را شکلی تغییر یافته از طنبور خراسانی می دانند و ساختش را به ابونصر فارابی نسبت می دهند.
پیشینه این ساز به چندهزار سال می رسد و در حوزه های شمال خراسان در شهرهای قوچان، بجنورد، شیروان، اسفراین و درگز و آشخانه و جنوب و شرق خراسان در شهرهای تربت جام، تایباد، نیشابور،فردوس، بیرجند، بجستان، بردسکن، قائنات، کاشمر، باخرز، خواف و سرخس وگناباد و سبزوار و نواحی ترکمن‌نشین شمال شرق از جمله استان گلستان و بخش علی‌آباد کتول همچنین برخی مناطق استان مازندران این ساز نواخته می شود.
چهاردهمین اجلاس یونسکو
این ساز، چندی پیش در چهاردهمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در بوگوتا پایتخت کلمبیا، پرونده مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار که از سوی ایران ارائه شده بود، با کسب نظر موافق اعضای این کمیته، در فهرست یونسکو ثبت جهانی شد.
ایران پیش از این، پرونده ردیف موسیقی های ایرانی، موسیقی بخشی های خراسان و هنر ساختن و نواختن کمانچه را در حوزه موسیقی، در فهرست میراث ناملموس جهانی ثبت کرده بود. ۴۸ نظیر این پرونده در باره میراث فرهنگی ناملموس بشری از کشورهای مختلف در اجلاس کمیته میراث بشری ناملموس یونسکو که از ۹ تا ۱۴ دسامبر در بوگوتا پایتخت کلمبیا برگزار می‌شود، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
رایج‌ترین و محبوب‌ترین ابزار موسیقی ایران
وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ثبت جهانی مهارت های ساختن و نواختن دوتار ایرانی را در چهاردهمین اجلاس کمیته میراث ناملموس بشری، یک موفقیت بزرگ برای ایران دانست. علی اصغر مونسان معتقد است که قدمت و رواج «دوتار» بیش از سایر سازهای فولکلوریک ایران است. مهارت‌های سنتی ساختن و نواختن دوتار در تمام مناطق استان‌های خراسان‌جنوبی، خراسان‌رضوی، خراسان‌شمالی، گلستان و مازندران به صورت گسترده رواج دارد. دوتار جزو قدیمی‌ترین، رایج‌ترین و محبوب‌ترین ابزار موسیقی این مناطق است. البته در جاهای دیگر ایران نیز می‌توان آن را پیدا کرد که افرادی به نوازندگی آن مشغول باشند.
وی با اشاره به وجود دو گروه معروف حاملان و مجریان در مناطقی که مهارت ساختن و نواختن دو تار را دارند، افزود: می‌توان به “بخشی‌ها” به‌عنوان دوتارنوازان و دوتارسازان خراسان شمالی اشاره کرد، همچنین “دوتاری‌ها” که دوتارنوازان و دوتارسازان استان‌های خراسان جنوبی و خراسان رضوی هستند. علاوه بر این جوامع دیگری مثل کردهای کرمانج وترکمن‌ها هم حاملان و مجریان این عنصر هستند.
به گفته وی، دوتار یکی از مهمترین سازهای زهی-زخمه‌ای فولکلوریک جوامع محلی روستایی و شهری این مناطق است و قدمت و رواج آن بیش از سایر سازهای فولکلوریک ایران است. دوتار شمال یک کاسه از جنس چوب خشک و مرده توت و دستهای بلند از جنس خشک و مرده زردآلو یا گردو است. اکثر کارگاه‌های ساخت دوتار خصوصی هستند که در شهرها و روستاها دایرند.
وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تاکید کرد: دوتار در مراسم مختلف و رویدادهای گوناگون کاربرد دارد و دوتارنوازان علاوه بر نواختن تار، روایتگری نیز دارند و بسیاری از اشعار محلی، نغمه‌ها و روایت‌های حماسی، قومی و عاشقانه، مذهبی و لالایی‌ها را که بخشی از هویت فرهنگی‌اجتماعی جوامع، گروه‌ها و حاملان ومجریان را تشکیل می‌دهد، روایت می‌کنند.
استقبال در مناطق روستایی
لازم به ذکر است که دوتار از طریق شیوه استاد شاگردی منتقل می‌شود، و در مناطق روستایی اکثر شاگردان، فرزندان استادان هستند، کودکان معمولان آموزش را از پنج سالگی آغاز می‌کنند. در حال حاضر این ساز از رواج گسترده‌ای در تمام مناطق روستایی و شهری حوزه دوتار برخوردار است، شاگردان استقبال زیادی از این ساز می‌کنند و در نتیجه علاوه بر مناطق روستایی، در بیشتر مناطق شهری حوزه دوتار کلاس‌های بسیاری برپا شده و به آموزش شفاهی و سنتی دوتار می‌پردازند.
ساز دوتار؛ در نواحی مختلف، با اندکی تغییر در شکل و نحوه نوازندگی دیده می‌شود. انواع دوتار در محدوده مرزهای جغرافیایی ایران به «دوتار خراسان» با دو گونه شمال و شرق، «دوتار ترکمن» و «دوتار مازندران» تقسیم می‌شود شکل ساز و نحوه در دست گرفتن و سبک نواختن در شمال و شرق خراسان با هم تفاوت دارد. مردم مناطق خراسان قصه‌ها و داستان‌های خود را در قالب آهنگ‌هایی زیبا سینه به سینه به نسل‌های کنونی منتقل کرده‌اند.
